Вуннăмĕш урок

Wikibooks материалӗ
КАЛАÇУ

—Салам, Сарпи! Курманни чылай чылай пулать, сывлăху чиперех-и?

—Мана та хĕрÿллĕ салам, Сетнер. Ырă сăмахушăн тавах. Сывлăх та йĕркеллех-ха. Ху тата епле пурăнатăн?

—Тав, Сарпи, манăн та пурте йĕркеллĕ. Халĕ акă ĕçрен тухрăм та театра билет илме каятăп. Ыран арăмпа «Чакка» опера кайса итлесшĕн.

—Кайса итлĕр. Эпир упăшкапа унăн премьеринчех пулнăччĕ, питĕ килĕшрĕ.

—Эсĕ ĕçрен пуль?

—Ĕçрен. Садике хĕрĕме илме каятăп. Кун каçипе тунсăхласах çитрĕ пуль мансăр. Хамăн та хăвăртрах çитсе ыталас килет.

—Чипер кай эппин. Хĕрне ман ятпа та чупту. Килтисене манран пурне те салам кала.

—Тавах. Хăвăрăннисене те манран салам кала. Тепре курричен!


РАЗГОВОР

—Привет, Сарби! Давно тебя не видел, как здоровье?

—И тебе пламенный привет, Сеинер. Спасибо на добром слове. И со здоровьем всё в порядке. А сам как поживаешь?

—Спасибо, Сарби, и у меня всё в порядке. Сейчас вот вышел с работы и иду в театр за билетами. Завтра с женой хотим послушать оперу «Чакка».

—Послушайте. Мы с мужем побывали на её премьере. Нам понравилась опера.

—Ты с работы?

—С работы. Иду в садик за дочерью. За день, наверное, соскучилась без меня. И сама спешу обнять её.

—Счастливо тогда. Поцелуй дочку и от моего имени. Привет от меня всем своим домочатцам.

—Спасибо. И ты кланяйся от меня своим. До встречи!

[тӳрлет]

ЛИЧНО-ВОЗВРАТНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ

1 л. хам «я сам» хамăр «мы сами»
2 л. ху «ты сам» хăвăр «вы сами»
3 л. хăй «он (она) сам(а)» хăйсем «они сами»

Лично-возвратные местоимения употребляются как самостоятельно, так и в сочетании с личными местоимениями. Ср.: Хам айăпă «Я сам(а) виноват(а)»; Ху та мана каçар «И ты меня прости»; Эпĕ хам та ăнланаймарăм «Я и сам не понял»; Вăл хăй те килте çук «Его и самого нет дома».

Подобно личным местоимениям, лично-возвратные местоимения изменяются по падежам.

Производные от лично-возвратных местоимений формы:

хамăнни «моё» хамăрăнни «наше»
хамăннисем «мои» хамăрăннисем «наши»
хăвăнни «твое» хăвăрăнни «ваше»
хăвăннисем «твои» хăвăрăннисем «ваши»
хăйĕнни «его» хăйсенни «их»
хăйеннисем «его» хăйсеннисем «их»


Упражнения

1. В приведенном выше тексте найдите лично-возвратные местоимения. Определите лицо и число местоимения хăвăрăннисене.


2. Обратите внимание на употребление лично-возвратных местоимений в сочетании с личными.

Эпĕ хам та сана курасшăнччĕ «Я и сам(а) хотел(а) видеть тебя».

Ку кĕнеке манăн хамăн та çук «У меня самого нет этой книги».

Мана хама та ку хыпара тин çеç пĕлтерчĕç «Мне самому эту новость сообщили только что».

Кун çинтен эсĕ унран хăйенчен ыйт «Об этом ты спроси его самого».

Вĕсемшĕн хăйсемшĕн те ку кĕтмен хвпар пулчĕ «Эта весть для них самих оказалась неожиданной».


3. Переведите на чувашский язык.

Мы любим свой город. Иду по своей улице. Возвращается в свою деревню. Клади книгу на своё место. Каждый любит своё дитя. Возьми меня с собой в театр.

[тӳрлет]

ХРЕСЧЕНПЕ УПА

Хресчен уя тухрĕ те хăйĕн анине сухалама тытăнчĕ. Сасартăк вăрмантан упа тухрĕ те хресчен патне çитсе тăчĕ.

—Хресчен, хресчен, эпĕ сана çисе яратăп.

—Ан си мана, упа. Атя иксĕмĕр пĕрле çарăк акар. Çарăк ÿссе çитсен, çурмалла пайлăпăр.

—Юрĕ,—тет упа,—килĕшетĕп.

Вĕсем анана сухаласа пĕтерчĕç те çарăк акрĕç.

Пысăк та тутлă çарăк ÿсрĕ.

Хресченпе упа çарăка пайлама пуçларĕç. Хресчен ыйтать:

—Эсĕ, упа, хăвна валли мĕн илетĕн: тымарне-и е тăррине-и?

Упа калать:

—Эпĕ тăррине илетĕп.

—Юрĕ эппин, эсĕ каланă пек пултăр: тăррине ил.

Хресчен упана çарăк çулçисене пĕтĕмпех парса ячĕ, çарăка хăй килне илсе кайрĕ.

Упа çарăк çулçине чăмларĕ-чăмларĕ—анчах пĕртте тутлă мар. Вара вăл хресчен патне кайрĕ те ăна çапла калать:

—Эсĕ мана çарăк тымарне тутанса пăхма пар-ха.

Хресчен ăна çарăк пачĕ. Упа çарăк çисе ячĕ те калать:

—Э-э, хресчен! Санăн тымарусем тутлă, манăн çулçăсем йÿçĕ. Эпĕ урăх нихçан та тăррине илместĕп.

Тепĕр çул хресченпе упа тулă акрĕç. Тулă питĕ лайăх ÿссе çитĕнчĕ...


КРЕСТЬЯНИН И МЕДВЕДЬ

Выехал крестьянин в поле и стал пахать свой загон. Вдруг из лесу вышел медведь и подошёл к крестьянину.

—Крестьянин, крестьянин, я тебя съем.

—Не ешь меня, медведь. Давай лучше вдвоём посеем репу. Вырастет репа—поделим пополам.

—Хорошо,—говорит медведь,—согласен.

Они вспахали поле и посеяли репу.

Большая и сладкая выросла репа.

Стали крестьянин и медведь делить репу. Крестьянин спрашивает:

—Ты, медведь, что себе возьмёшь—вершки или корешки?

Медведь говорит:

—Я возьму вершки.

—Хорошо, пусть будет по-твоему: бери вершки.

Крестьянин отдал медведю всю ботву, а репу увёз к себе домой.

Медведь жуёт ботву—но нет никакого вкуса. Тогда он пошёл к крестьянину и говорит ему:

—Дай-ка мне попробовать корешки репы.

Крестьянин дал ему репу. Медведь съел её и говорит:

—Э-э, крестьянин! Твои корешки сладкие, а мои вершки горькие. Я больше никогда не возьму вершки.

На другой год крестьянин и медведь посеяли пшеницу. Пшеница уродилась очень хорошо...


Задания по тексту

1. Прочитайте текст вслух, затем попробуйте пересказать его содержание.


2. Выделите глаголы прошедшего времени и замените их глаголами настоящего времени. Образец: Хресчен уя тухрĕ те хăйĕн анине сухалама тытăнчĕ—Хресчен уя тухать те хăйĕн анине сухалама тытăнать.


3. Таким же образом прошедшее очевидное время замените прошедшим неочевидным.


4. Следующие глаголы проспрягайте в настоящем времени (вначале в утвердительной, затем в отрицательной форме). Глаголы берите в сочетании с другими словами. Например: Эпĕ уя тухатăп. Эсĕ уя тухатăн. Вал уя тухать и т.д. Глаголы: тух «выходить»; ак «сеять»; ил «взять, брать»; пар «отдавать»; кай «уходить».