Саккăрмĕш урок

Wikibooks материалӗ

Прошедшее очевидное время глагола

В чувашском языке несколько форм прошедшего времени. Одно из этих времен называется прошедшим очевидным (или прошедшим категорическим).

Прошедшее очевидное время выражает действие, достоверность которого с точки зрения говорящего является бесспорной.

кала «говорить, сказать»

ĕçле «трудиться, работать»

Единственное число

Утвердительная форма

1 л. кала-р-ăм «я сказал»

ĕçле-р-ĕм «я работал»

2 л кала-р-ăн «ты сказал»

ĕçле-р-ĕн «ты работал»

3 л кала-р-ĕ «он сказал»

ĕçле-р-ĕ «он работал»

Отрицательная форма

1 л. кала-мă-р-ăм «я не сказал»

ĕçле-ме-р-ĕм «я не работал»

2 л. кала-ма-р-ăн «ты не сказал»

ĕçле-ме-р-ĕн «ты не работал»

3 л. кала-мă-р-ĕ «он не сказал»

ĕçле-ме-р-ĕ «он не работал»

кала-мă-р-ăм-ăр «мы не сказали»

ĕçле-мĕ-р-ĕм-ĕр «мы не работали»

Множественное число

Утвердительная форма

1 л.калă-р-ăм-ăр «мы сказали»

ĕçлĕ-р-ĕм-ĕр «мы работали»

2 л.калă-р-ăр «вы сказали»

ĕçлĕ-р-ĕр «вы работали»

3 л. калă-р-ĕ-ç «они сказали»

ĕçле-р-ĕ-ç «они работали»

Отрицательная форма

1 л. кала-мă-р-ăм-ӑр «мы не сказали»

ĕçле-ме-р-ĕм ӗр «мы не работали»

2 л. кала-мă-р-ăр «вы ие сказали»

ĕçле-мĕ-р-ĕр «вы не работали»

3 л. кала-мă-р-ĕç «они не сказали»

ĕçле-ме-р-ĕç «они не работали»

Если основа глагола оканчивается на согласные л, н, р, то в прошедшем очевидном времени к ним прибавляется аффикс -т, при всех остальных согласных и гласных — только аффикс -р, В отрицательной форме — только аффикс -р. Примеры: лăр-т-ăм «я сел», лăр-т-ăн «ты сел», вăрăн-т-ăм «я проснулся», вăрăн-т-ăн «ты проснулся», кул-т-ăм «я смеялся», кул-т-ăн «ты смеялся».

В третьем лице аффикс времени -т чередуется с -ч: лар-ч-ĕ «он сел», лар-ч-ĕ-ç «они сели»; вăрăн-ч-ĕ» «он проснулся», вăрăн-ч-ĕ-ç «они проснулись», кул-ч-ĕ «он смеялся», кул-ч-ĕç «они смеялись».

Упражнения

1. Проспрягайте следующие глаголы в прошедшем очевидном времени — вначале в утвердительной, затем в отрицательной форме

хăра«бояться, пугаться», çывăр «спать», çи «кушать, есть», ĕç «пить», кан «отдыхать», пĕл «знать», кур «видеть».

2. Сравните фразы из приведенного ниже текста Обратите внимание на времена глаголов

çу иртет «лето проходит»

çу иртрĕ

кун кĕскелет «дни становятся короче»

кун кĕскелчĕ

çĕр вăрăмланать «ночи становятся длиннее»

çĕр вăрăмлăнчĕ

кайăксем кăнтăра вĕçсе каяççĕ «птицы улетают на юг»

кайăксем кăнтăра вĕçсе кăйрĕç

йывăçсем çаралса юлаççĕ «деревья оголяются»

йывăçсем çаралса юлчĕç

уйсем пушанаççĕ «поля пустеют»

уйсем пушанчĕç

хура кĕр çитет «наступает глубокая осень»

хура кĕр çитрĕ

3. Сравните парные фразы Обратите внимание на образование глаголов от прилагательных

çанталăк ăшă «погода теплая» - çантăлăк ăшăтать «погода становится теплее»; çанталăк сивĕ «погода холодная» - çанталăк сивĕтет «погода становится холоднее»; çанталăк уяр «погода ясная» - çанталăк уяртать «погода становится яснее»; çанталăк çумăрлă «погода дождливая» - çанталăк çумăрланать «погода становится дождливой; çанталăк ăмăр «погода хмурая»- çантăлак ăмăрланать «погода хмурится»;

пĕлĕт кăвак «небо синее» - пĕлĕт кăвакарать «на небе собираются тучи»; тĕтре çăра «туман густой» - тĕтре çăралать «туман становится гуще»; кун кĕске «дни короткие» - кун кĕскелет «дни становятся короче»; çĕр вăрăм «ночь длинна» - çĕр вăрăмланать «ночи становятся длиннее»; шыв тăрă «вода прозрачная» - шыв тăрăлать «вода становится прозрачной».

4. В приведенных выше примерах глаголы поставьте в прошедшем очевидном времени.

5. Утвердительные фразы превратите в отрицательные. Время глагола сохраните неизменным.

Çанталăк ăшăтать. Çанталăк уяртать. Çумăр çăвать. Хĕвел пăхать. Уйăх çутатать. Атте çывăрать. Пичче кĕнеке вулать.

6. Переведите на русский язык. Затем фразы сделайте отрицательными, но время глагола сохраните в том же виде.

Енер çумăр çурĕ. Паян çанталăк уяртрĕ. Юлташ паян командировкăна кайрĕ. Аппа чăвашла вĕренчĕ. Пичче ĕçе кайрĕ.

7. Читайте текст вслух. Затем перескажите его содержание.

ÇУ ИРТРӖ

Ăшă çу сисмесĕрех иртрĕ. Кун кĕскелчĕ, çĕр вăрăмланчĕ. Кайăксем кăнтăра вĕçсе кайрĕç. Йывăçсем çаралса юлчĕç. Уйсем пушанчĕç. Час-часах вĕ'тĕ те сивĕ çумăр пĕрĕхет. Хура кĕр çитрĕ.

Текст для самостоятельной работы

ТӐВАН АТӐЛ

Хумсем пĕр-пĕрне хăваласа çитĕс пек васкаççĕ. Анчах çитеймеççĕ, тытаймăççĕ пĕр-пĕрне, çырана перĕнсен çеç пĕрлешсе çухалаççĕ. Хумсен шучĕ пурпĕрех чакмасть. Çыран еннелле çине-çинех ярăть хумĕсене аслă Атăл. Тăвăн Атăл. Вăл хăш-пĕр чух шăпланать те çывăрнă пекех туйăнать. Куç умĕнчех вăранать те чăвашла пăшăлтатса калаçма тытăнать.

Шыв çеç хумханмасть Атăлта. Атăл хумĕ чĕрене те хумхатать. Ун шавĕнче — вырăс юрри, çармăс çемми, тутар кĕвви, калмăк ĕнерĕвĕ. Атăл кĕрлевĕнче лаштрă юмăнăн çил-тăвăлтй çĕнтерӳллĕ сасси те.

Тăван халăхăн улăплă Атăлĕ! Кирек ăçта кайсан та, пуçăмран тухма пĕлместĕн эсĕ. Кун-çул тĕрлĕ килĕт. Пурнăç шăпине пулӑ таçта аякка кайма тӳр килсен те, пурпĕрех сан патна таврăнатпăр эпир, санăн ывăл-хĕрӳсем.

Аслă Атăл ăслă. Калаçатăн та унпа, савăнатăн та. Эпир ватă-латпăр ав, эс ватăлмастăн, Атăл. Эс — улăп. Эс вăйлă. Тăван халăхăмăр пек ĕçчен те хăватлă эсĕ, Атăлăмăр.

Тăван Сĕве аслă Атăла юхса кĕрет. Сĕве çеç мар, Сăр шывĕ те, Шур Атăл та, Çавăл та.

Çиччĕре чухне Ҫичçырмана ĕне çитерме çӳреттĕм. Емĕрне те манмастăп Çичçырмара çăл шывне. Выртсă ĕçеттĕмĕр çак шыва. Пĕчĕккĕн çеç чĕлтĕртетса выртăтчĕ вăл, васкамасăр Таяпă çырмине юхса тухатчĕ. Таяпа çырми — Кĕçĕн Пăлана, Кĕçĕн Пăла — Аслă Пăлана, Аслă Пăла — Сĕвене, Сĕве — Атăла. Хайхи çăл шы-вĕ Атăлах çитет. Пин-пин тумлам кӳлĕ тăвăть, пин-пин çăл Атăла тултарать.

Атăл ытамĕнче халăхăмăр ӳссе çитĕнчĕ. Тăван халăхăмăр Атăл евĕр аслă та пултаруллă, ĕçчен те тавçăруллă, таса чунлă та уçă кăмăллă. Емĕрех Атăл шывне тумлам-тумламăн ĕçсе вăй илесчĕ, пирĕншĕн вăл ĕмĕрех чĕрĕ шыв пултăрччĕ.

(Г. Волков.)

Слова и выражения из текста

Названия рек и речек

Атăл — Волга

Сăр — Сура

Сĕве — Свияга

Шур Атăл — Белая

Çавал — Цивиль

Таяпа — Таябинка (речка)

Кĕçĕн Пăла — Малая Була

Аслă Пăла — Большая Була

çывăрнă пек туйăнать — кажется уснувшей

пăшалтатса калаçма тытăнать — начинает шептать

сармăс çемми— марийские напевы

тутар кĕвви — татарские мелодии

калмăк ĕнерĕвĕ — калмыцкие звуки

Атăл кĕрлевĕ — рокот Волги

лаштра юман — раскидистый дуб

пурнăç шăпи — предначертание судьбы

Задания к тексту

1. Прочитайте текст вслух Отметьте трудные для произношения слова и вместе с преподавателем потренируйтесь в их произношении

2. Выпишите глаголы настоящего и прошедшего очевидного времени. У глаголов утвердительной формы определите отрицательную форму, у глаголов отрицательной формы — утвердительную.

3. Составьте письменные ответы на вопросы

1) Атăл тăрă!хĕнче мĕнле-мĕнле хăлăх пурăнать?

2) Чăвашсем хăш-хăш халăхпа кӳршĕллĕ пурăнаççĕ?

3) Сĕве шывĕ ăçта юхса кĕрет?

4) Çавал шывĕ ăçта юхса кĕрет?

5) Халĕ Атăл шывĕ таса-и?

6) Щупашкар хули ăçта вырнаçнă?