Тăххăрмĕш урок

Wikibooks материалӗ

АТӐЛ ÇИНЧЕН ХЫВНӐ ЮРӐ

Юррăмăр, хускал, ан татăл,

Атăл тăрăх кĕрлесем!

Хумханать юратнă Атăл,

Хӳхĕм унăн хĕррисем.

Пирĕн ĕмĕт халĕ аслă,

Емĕт аслă сан пекех.

Пирĕн пурăнăç хаваслă

Пулĕ ĕмĕр-ĕмĕрех.

Шывупа пире чӳхерĕн

Сулхăн каç та уçă ир.

Çавăнпа кунта чиперрĕн

Паттăр ӳсрĕмĕр эпир.

Витĕр куçлă пирĕн халăх,

Чунĕ сан пекех таса.

Мухтанса юрлатпăр халĕ

Сан шыву пек шавласа.

(Я. Ухсай)

Работа по тексту

1. Прочитайте вслух текст и выделите из него знакомые слова, после чего вместе с преподавателем весь текст переведите на русский язык (устно).

2. Вспомните чувашские названия рек (по предыдущему тексту).

3. Вспомните названия обитающих в здешних лесах зверей и животных. Ответьте на вопросы:

1) Упа ăçта пурăнать?

2) Хĕлле упа мĕн çиет?

3) Пирĕн тăрăхра кашкăр йышлă-и?

4) Эсир вăрманта пăши курнă-и?

5) Хĕлле мулкач мĕн тĕслĕ?

6) Хĕлле валли пакша мĕн-мĕн пухать?

БЕЗГЛАГОЛЬНЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ

— Магазинта сĕт пур-и? «Есть ли в магазине молоко?»

— Ку кĕнеке мĕн хак? «В какую цену эта книга?» — Паян çанталăк сивĕ «Сегодня погода прохладная».

Урамра халăх йышлă «На улице много народу».

Во всех приведенных выше примерах глагол отсутствует. Следо-вательно, предложение в чувашском языке может быть и безгла-гольным. В качестве сказуемого в безглагольных предложениях употребляются все именные части речи — существительные, при-лагательные, местоимения, числительные, наречия и подражатель-ные слова.

— Аçу килте-и? «Отец твой дома?»

— Çук, килте мар, ĕçре «Нет его дома, он на работе».

— Аннӳ тата ăçта?« А мать где?»

— Анне килтех. Шăллăмсем шкулта «Мать дома, младшие братья в школе».

— Шăллусем сан миçе çулта? «Сколько лет твоим младшим братьям?»

— Пĕри çиччĕре, тепри вуннăра «Одному семь лет, другому десять».

Все безглагольные предложения по содержанию относятся к настоящему времени.

С добавлением к сказуемому безглагольного предложения аф-фикса -чĕ(-ччĕ) оно приобретает значение прошедшего времени.

Например:

Енер çанталăк сивĕччĕ, паян ăшă «Вчера погода была холод-ная, сегодня тепло».

Урамра халăх йышлăччĕ «На улице народу было много».

Шăллăмсем ирхине килтехчĕ, халĕ шкулта «Младшие братья утром были дома, а теперь в школе».

Эпĕ ун чух вун иккĕреччĕ «Мне тогда было двенадцать лет».

ПИЧЧЕÇĔМ

Ман пиччеçĕм — кăмакаçă,

Вăл ялта—хастар ăстаçă.

Ун ĕçне килрен куратăп,

Ял мухтать те — савăнатăп.

Тăпăл-тăпăл та шап-шурă,

Çурт хăтне кӳреççĕ ырă.

Умĕсем эреш чечеклĕ,

Аркисем хитре, пĕрмеклĕ.

Çăкăр та пиçĕт пит хӳхĕм,

Пач тухмасть йӳçенкĕ тĕтĕм.

Еç пĕлсен, пичче каларĕш,

Çын пулмасть вăл арăш-пирĕш.

Шутласассăн урлă-пирлĕ —

Кăмакаçă та пит кирлĕ.

(В. Ахун)

Слова и выражения из текста

ман пиччеçĕм — кăмакаçă — мой старший брат - печник

хастар ăстаçă — трудолюбивый мастер

ял мухтать — хвалит вся деревня

тăпăл-тăпăл — аккуратный

çурт хăтне кӳреççĕ — придают уют (избе)

умĕсем — эреш чечеклĕ — передняя сторона (печей) —узорчата

аркисем хитре, пĕрмеклĕ — подолы (печи) — оборчаты

хӳхĕм — славно

йӳçенкĕ тĕтĕм — горький дым

пичче каларĕш — как говорит старший брат

çын пулмасть вăл арăш-пирĕш — человек не бывает никудышным

шутласассăн урлă-пирлĕ — как подумаешь так и эдак

Задания к тексту

1. К какому времени (настоящему или прошедшему) относится содержание предложений этого текста? Какие из этих предложений являются безглагольными?

2. Путем прибавления аффикса -чĕ(-ччĕ) к сказуемому отнесите содержа-ние безглагольных предложений к прошедшему времени.

Образец: Ман пиччеçĕм — кăмакаçă. Ман пиччеçĕм кăмакаçăччĕ.

3. Потренируйтесь в произношении слов:

хӳре «хвост»

хӳмĕ «забор»

хӳтĕ «защита»

хӳтĕле «защищать»

хӳшĕ «шалаш»

хухĕм «славный»

хĕрхӳ «горький, кислый»

чĕлхӳ «твой язык»

чӳхе «полоскать»

çӳхе «тонкий»

Прошедшее неочевидное время

Прошедшее неочевидное время обозначается причастием про-шедшего времени, которое не изменяется ни по лицам, ни по чис-лам.

Утвердительная форма

Эпĕ курнă – Я видел

Эсĕ курнă – Ты видел

Вăл курнă – Он видел

Эпир курнă – Мы видели

Эсир курнă – Вы видели

Вĕсем курнă – Они видели

Отрицательная форма

Эпĕ курман – Я не видел

Эсĕ курман – Ты не видел

Вăл курман – Он не видел

Эпир курман – Мы не видели

Эсир курман – Вы не видели

Вĕсем курман – Они не видели

Эта форма обычно употребляется для обозначения прошлого действия, очевидцем которого говорящий не был или в совершении которого он не уверен. Например:

Атте ĕçе кайрĕ Атте ĕçе кайнă «Отец ушел на работу».

В первом случае говорящий был очевидцем ухода отца, во вто-ром — нет, поэтому констатация здесь носит предположительный характер. Иными словами, прошедшее неочевидное отмечает прошлое действие только как факт. Рассказывая, например, о своем рождении, по-чувашски можно сказать только Эпĕ çавăн чухне çуралнă «Я родился тогда-то», но не çуралтăм.

Добавление к форме причастия прошедшего времени аффикса -ччĕ придает действию предпрошедший характер, напр.: Вăл кун эпĕ пулла кайнăччĕ «В тот день я ездил (ходил) на рыбалку».

Тексты для самостоятельного чтения

Амаше херне меншен мухтанă?

Амăшĕ ĕçе кайнă. пĕчĕк Люда киле пĕчченех юлнă. Вăл шкула та çӳремен-ха. Амăшĕ ăна килте ларма, чăхсене пăхма, чечек-сене шăварма хушнă. Люда чăхсене çитернĕ, чечексене шăварнă. Унтан амăшĕ килнĕ çĕре апат пĕçерме шут тытнă.

Люда купăста яшки пĕçернĕ, тутанса пăхнă — тӳтлă мар... '

«Лекет мана аннеран»,— шухăшланă хĕрача.

Амăшĕ ĕçрен таврăннă. Вăл Люда апат пĕçернĕшĕн савăннă. Купăста яшки çиме ларнă та, ăна ырласа:

— Ай, питĕ тӳтлă яшкă-çке, хĕрĕм,— тенĕ.

«Чăнласах тутлă пулĕ, анне ырлать пулсан»,— шухăшланă Люда. (В. Сухомлинский.у

Почему мать похвалила дочку?

Мать ушла на работу. Маленькая люда дома осталась одна. Она еще не ходила в школу. Мать ей велела сидеть дома, кормить кур, поливать цветы.

Люда накормила кур, полила цветы. Затем к приходу матери надумала приготовить обед.

Сварила Люда щи. Попробовала — не вкусно...

«Попадет мне от матери»,— подумала девочка.

Мать вернулась с работы. Она обрадовалась, что Люда приго-товила обед. Села кушать щи и похвалила:

— Ой, до чего вкусны щи, дочка.

«Видно, и в самом деле вкусны, если хвалит мама»,— подумала Люда.

Панулми çиме пырар

Пĕррехинче атте ĕçрен яланхинчен иртерех килчĕ Пӳрте кĕр-сенех вăл манран:

— Панулми çиес килет-и? — тесе ыйтрĕ.

Эпĕ атте мана панулми парасса кĕтрĕм. Панулмин ырă шăрши пӳрте сарăлнă пекех туйанчĕ. Анчах атте мана нимĕн те памарĕ, хăйпе пĕрле пахчана тухма хушрĕ.

Çав кун эпир аттепе улмуççисем лартрăмăр. Эпĕ те виçĕ улмуççй лартрăм. Халĕ те эпĕ вĕсене пĕвери шывпа шăваратăп. Вĕсен айĕнчи тăприне те кăпкалататăп.

Еçлени сая каймарĕ. Улмуççисем симĕс çулçă кăларчĕç. Эпĕ шкултан вĕренсе тухнă тĕле вĕсем улма та тума тытăнĕç. Ун чухне пирĕн пата панулми çиме пырăр. (В. Лрохоров)

Приходите есть яблоки

Однажды отец вернулся с работы раньше обычного

— Хочешь есть яблоки? — спросил он меня, как только вошел в избу.

Я ожидал, что отец мне предложит яблоки. Мне даже показалось, что изба наполнилась ароматом яблок. но отец мне ничего не дал, вместе с собой пригласил выйти в огород.

В тот день мы с отцом посадили яблони. И я посадил три яблони. До сих пор их поливаю водой из пруда. Рыхлю землю под ними.

Работа не пропала даром. Яблоньки выбросили зеленые листочки. К окончанию школы они, пожалуй, начнут плодоносить. Вот тогда приходите к нам есть яблоки.

Задания к текстам

1. Прочтите и сравните приведенные тексты. В каком из них преимущест-венно использована форма прошедшего очевидного времени и в каком — неочевидного?

2. Можно ли в первом тексте форму прошедшего неочевидного времени заменить прошедшим очевидным? Возможна ли замена прошедших времен во втором тексте?

3. Попытайтесь пересказать устно содержание второго текста.

4. Вспомните названия произрастающих в наших краях плодов и ягод.

Текст для самостоятельного чтения

Уйăх тухсан

Эпĕ каç пулас ӳмĕн пахчана тухрăм. Хĕвел аннăччĕ ĕнтĕ, анчах тĕттĕмленсех çитейменччĕ-ха.

Каçа юлнă пыл хурчĕсем, чечексем çинчи таса та шерпетлĕ пыла илсе пĕтереймесĕрех, васкаса йăвисене вĕçеççĕ. Шăрчăксем хăйсен каçхи симфонине пуçларĕç. Уçă саслă шăпчăк хăйĕн савăк юррине тăсать. Эпĕ вĕсен çепĕç юррисене итлесе шухăша кайрăм, телейлĕ чунăмпа таврана тинкерса итлема тытăнтăм.

Таврара ытарма çук хитре.

Эпĕ тухăçаллă пуçа çĕклесе пăхрăм. Çӳтă уйăх хумлă-хӳмлă пĕлĕт айĕнчен шуса тухать. Вăл пĕтĕм таврана хăйĕн асамлă илемĕпе илĕртме васкать тейĕн çав.

Çутă уйăх...

Кам сана савмасть-ши? Кам сан çинчен ырăпа асăнмасть-ши? Сан çинчен ĕлĕкех юратса юрă-сăвă çырнă. «Кĕмĕл уйăх, çутă уйăх»,— тесе юрланă çамрăксĕм.

Çутă уйăх...

Эсĕ тӳпене тухсассăн, çĕр-шывăма тата ытларах савас килет. Ун çинчен çĕнĕрен çĕнĕ юрă кĕвĕлес килет.

(Юхма Мишши)

Слова и выражения из текста

каç пулас ӳмĕн — под вечер

каçа юл — быть застигнутым ночью, запоздать

шерпетлĕ пыл — сладкий (духовитый) мед

уçă саслă — звонкоголосый

шухăша кай — задуматься

тинкерсе итле — вслушиваться

хумлă-хумлă — волнистый

юрă кĕвĕлес килет — хочется слагать песню