Вунвиççĕмĕш урок

САВНĂ ÇĔР, ЧĂВАШ ÇĔРШЫВĔ

Авалтан эпир юратнă

Пархатарлă Атăла,

Ун шывне нумай хумхатнă

Тăвалла-анаталла.

Пирĕн халăх ĕмĕтленнĕ

Кун курасшăн малашне.

Сĕм вăрман пире пилленĕ

Сиплĕ уçă сывлăшне.

Ĕмĕр хыççăн ĕмĕр иртрĕ,

Шухăш вĕçрĕ аякка.

Ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитрĕ,

Пирĕн çул-йĕр сарлака.

Пурăнах эс ĕмĕр сывă

Халăхсен кил-йышĕнче,

Савнă çĕр, Чăваш çĕршывĕ,

Аслă Атăл хĕрринче.

(П. Хусанкай)

Задания к тексту

1. Прочитайте и переведите текст на русский язык.

2. Ответьте на вопросы:

• Чăваш çĕршывĕ ăçта вырнаçнă?
• Чăвашсем хăш-хăш халăхпа кÿршĕллĕ пурăнаççĕ?
• Чăвашсем тата хăш республикăсемпе облаçсенче пурăнаççĕ?
• Чăваш Республикин тĕп хули мĕн ятлă?
• Чăваш Республикинче тата мĕнле-мĕнле хула пур?
• Шупашкартан анатарах Атăл çинче тата мĕнле-мĕнле хула пур?

3. Переведите на русский язык. Обратите внимание на образование глаголов от имён.

шухăш – шухăшла	çулăм - çулăмлан
салам – саламла	тус - туслаш
юрă – юрла	тав - тавлаш
ĕмĕт – ĕмĕтлен	сут - сутлаш

4. Подберите определения к следующим словам:

шухăш, салам, юрă, ĕмĕт, тус.

5. Составьте короткие предложения с глаголами:

шухăшла, саламла, юрла, ĕмĕтлен, туслаш, тавлаш.

ВОПРОСИТЕЛЬНЫЕ СЛОВА ĂÇТА, ĂÇТАН, ĂÇТАЛЛА, ĂÇТИ

Ăçта – где (находится, располагается, живёт)?

Ăçта – куда (направляется)?

Ăçтан – откуда (идёт, исходит)?

Ăçталла – куда (в каком направлении)?

Ăçти – откуда? какой?

– Шупашкар ăçта вырнаçнă (ларать)?

– Шупашкар Атăл хĕрринче ларать.

– Эсир ăçта пурăнатăр?

– Эпĕ Шупашкарта пурăнатăп.

– Ку автобус ăçта каять?

– Ку автобус Муркаша каять.

– Каçхине эсĕ ăçта каятăн?

– Каçхине эпĕ театра каятăп.

– Ачасем ăçта каяççĕ?

– Ачасем шкула (вăрмана, пулла, шыва кĕме) каяççĕ.

– Ку кĕнекене ăçта туянтăн?

– Эпĕ ку кĕнекене Хусанта туянтăм.

– Ачасем ăçтан таврăнаççĕ?

– Ачасем шкултан (вăрмантан, пулăран, походран, экскурсирен) таврăнаççĕ.

– Çил ăçтан вĕрет?

– Çил кăнтăртан (çурçĕртен, анăçран, тухăçран) вĕрет.

– Пĕлĕтсем ăçталла шăваççĕ?

– Пĕлĕтсем кăнтăралла (çурçĕрелле, анăçалла, тухăçалла) шăваççĕ.

ял – ялалла «по направлению к деревне, в сторону деревни»

хула – хуланалла «по направлению к городу, в сторону города»

вăрман – вăрманалла «в сторону леса, по направлению к лесу»

уй – уялла «в сторону поля, к полю»

анат «нижняя, низменная сторона» – анаталла «вниз, под гору»

ту «гора, возвышенность» – тăвалла «в гору, вверх»

аял «нижняя часть, низ» – аялалла «вниз»

çÿл «верх, верхняя часть» – çÿлелле «вверх»

анаталла ан «направляться (идти, ехать) вниз, под гору»

тăвлла хăпар «направляться (идти, ехать) вверх, в гору»

аялалла ан «спускаться вниз»

çÿлелле хăпар «подниматься вверх»

Ăçти?

анатри чăвашсем «низовые чуваши»

тури чăвашсем «верховые чуваши»

çÿлти хут «верхний этаж (дома)»

аялти хут «нижний этаж»

хулари çуртсем «городские дома»

хулари сывлăш «городской воздух»

ялти пурнăç «сельская жизнь, жизнь в деревне»

вăрманти курăк «лесная трава»

автобусри çынсем «люди, находящиемя в автобусе»

Формы, указывающие на место или направление действия, образуются падежными аффиксами. Направление действия (с указанием конечного пункта) обозначаются аффиксами -а(-е), -на(-не): вăрман-а «в лес», хула-на «в город».

Место действия обозначается аффиксами -та(-те), -ра(-ре): ял-та «в деревне», хула-ра «в городе. При этом аффикс -та(-те) добавляется к основам на конечные согласные л, н, р (шкул-та «в школе», вăрман-та «в лесу», шур-та «на болоте»), ко всем остальным основам прибавляется аффикс -ра(-ре).

Исходный пункт действия обозначается аффиксами -тан(-тен), -ран(-рен). Порядок их употребления тот же, что и в предыдущем случае.

Формы с аффиксами -алла(-елле) выражают только напрвление действия без указания на его конечный пункт. Ср.: вăрмана кай «иди в лес» – вăрманалла кай «иди в направлении леса», магазина тух «выйди в магазин» – магазиналла тух «выйди в магазин (и, возможно ещё куда-нибудь)», пирĕн пата пырăр «приходите к нам» (приглашение твердое, определённое) – пирĕн паталла пырăр (приглашение неопределённое, типа русск. «захаживайте», «навещайте нас»). Форма эта употребляется также для указания на приблизительность в возрасте или во времени. Например: утмăлалла çывхарса пыратăп «я уже приближаюсь к шестидесяти годам», пуху виçĕ сехетелле тăсăлать пуль «собрание, пожалуй, растянеться часа на три».

Форма на -ри (варианты: -ти, -чи) обозначает признак предмета по его местонахождению. При этом к основам на л, н, р примыкает вариант -ти (ял-ти, вăрман-ти, шур-ти), ко всем остальным основам – вариант -ри (уй-ри, хула-ри, шыв-ри). Вариант -чи добавляется к основам, имеющим аффикс принадлежности 3 го лица -ĕ(-и): пуç «голова» – пуçĕ «его (её) голова» – пуçĕнчи çĕлĕк «шапка на его (её) голове»; ура «нога» – ури «его (её) нога» – уринчи атти «сапоги на его (её) ногах». Как видим, перед аффиксом -чи вставляется ущё звук [н].

ФОРМА ВОЗМОЖНОСТИ И НЕВОЗМОЖНОСТИ ДЕЙСТВИЯ

Пыраймастăп – не смогу придти

– Ыран манпа театра пыратăн-и?

– Чĕннĕшĕн тав та, пыраймастăп, васкавлă ĕç пур.

– Пойдёшь завтра со мной в театр?

– Спасибо за приглашение, но не смогу пойти, есть срочная работа.

В отличие от русского языка, в котором возможность или невозможность совершения действия обозначается только лексическими средствами, в чувашском языке это может быть выражено грамматически – с помощью аффикса -ай(-ей). Чаще всего с помощью аффикса -ай(-ей) обозначается невозможность действия. Для выражения невозможности действия этот аффикс вставляется между основой глагола и аффиксом отрицания: пыр-ай-мас-тăп «не смогу придти», кала-(а)й-мас-тăп «не смогу сказать», пулăш-ай-ма-рăм «не смог я помочь», кил-ей-ме-рĕ «он не смог придти».

При глаголах в утвердительной форме этот же аффикс указывает на возможность действия: ирхине пиллĕк тĕлне шăпах вăранайрăм «утром я смог проснуться ровно к пяти часам», каланă вăхăта ĕлкĕрейрĕм «я смог явиться к назначенному сроку».

ÇЕРÇИ

Çерси – чи анлă сарăлнă кайăксенчен пĕри. Вăл çынпа юнашар пурăнма тăрăшать, апат çителĕклĕ вырăнтан уйрăлаймасть.

Хулара пурăнакан çеçисем çынран тарма та шутламаççĕ. Кашт аяккарах куçса лараççĕ те сасах малтанхи вырăна таврăнаççĕ. Апат-çимĕç тыткалакан вырăна çерçисем уйрăмах йышлăн пухăнаççĕ.

Пирĕн таврари çерçисем çулталăкра виçшер хут чĕпĕ кăларма ĕлкĕреççĕ. Кашни хутĕнче 5-7 çăмарта тăваççĕ. 10-20 кунран çерçи чĕпписем çăмартаран тухаççĕ, тепер 10-12 кунтан вĕçме те тытăнаççĕ.

Çерçи хурт-кăпшанкă йышлă пухать, çумкурăк вăрри çиçе те çынна усă кÿрет. Чĕпписене тарантарнă вахăтра пĕр мăшăр çерси эрнере 4500 хутчен йăви патне пырса каять. Çав хушăра пин ытла хурт-кăпшанкă пухать. Чăн-чăн санитарсем вĕсем.

Çерси хăйне яланах таса тытма тăрăшать. Тĕкĕсене тусан е хăйăр ăшĕнче чаваланса тасатать, шывра та çăвăнать. Çерçи хĕлле шăнмасть, çурхи шывра çăвăнсан та чирлемест.

Çерçи ĕмĕрĕ вăрăм мар, вăтамран вăл тăхăр уйăх таран пурăнать. Хăрушлăк çук çĕрте вĕсем 14-15 çула та çитеççĕ. Çанталăк лайăх чухне çерçисем пухăнса лараççĕ Тăвăл умĕн пытанаççĕ. Çĕр çинче 8 тĕрлĕ çерçи пурăнать.

Задание к тексту

1. Ответьте на вопросы:

• Çерçи хулара пурăнать-и?
• Хĕле хиреç çерçи кăнтăра вĕçсе каяти-и?
• Çулталăкра çерçи миçе хутчен чĕпĕ кăларать?
• Çерçи мĕнрен ÿсăллă кайăк?
• Çерçи ĕмĕрĕ вăрăм-и?

2. В следующих предложениях глаголы поставьте в форме невозможности:

• Çерçи апарсăр пурăн ...
• Çерçи аякка вĕç ...
• Çерçи чĕпписем 10-12 кунсăр йăваран тух ...

3. Переведите на русский язык.

Вăхăтра çитеймерĕм, каçарăр. Ку сăмаха вырăсла куçараймарăм. Автобус пилĕк сехете Канаша çитеймерĕ, çавăнпа эпĕ Мускав поездне ĕлкĕреймерем. Пичче хăйне çамрăк чух чăвашла вĕренейменшĕн ÿпкелет. Ĕнер концерта каясшăнччĕ – билет илеймерĕм. Калас сăмахăма калаймарăм.