Чăваш чĕлхийĕн грамматики (фонетика, морфологи, синтаксис)
10-21
[тӳрлет]— 11 — уçă сасăсем те хыттисем пулаççě; пěр уçа сасă çемçи пулсассăн, ыттисем те çемçисемех пулаççě. Ку пěтěмпех мар-ха. Çав сăмахсенех илер, анчах уçă сассисене мар, хупă сассисене асăрхар. Мěн сисетпěр эпир? Акă мěн. Сăмахра уçă сасăсем хыттисем пулсассăн, хупă сасăсем хыттăн илтěнеççě; уçă сасăсем çемçисем пулсассăн, хупă сасăсем çемçенěн илтěнеççě. Ытти сăмахсенче те вěсем çавнашкал. Тěслěхрен: тылă—тилě,ăна—ěне,паракан—перекен,куракан—кÿрекен, пулнă-пÿлнě сăмахсенче те вěсем xăшěнче хупă сасă¬сем пурте хыттăн илтěнеççě, хăшěнче çавсемех çем¬çенěн илтěнеççě.
Çаплa ěнтě уçă сасăсене анчах мар, хупă сасăсене те, хыттăн е çемçенěн илтěннине пăхса, икě пая уйăраççě: пěр пайě—хытă хупă сасăсем, тепěр пайě— çемçе хупă сасăсем.
Хупă сасăсем икě тěрлě илтěнеççě пулсан та, çапах вěсене пěр саспаллипе паллă тăваççě, мěншěн те¬сен, уçă сасăсен паллисене кура, эпир вěсене хыттăн та, çемçенěн вулама пултаратпăр: уçă сасăсем хыт¬тисем пулсан, хыттăн вулатпăр; çемçисем пулсан, çем¬çенěн вулатпăр; тěслěхрен: Т, Р, К выранне Т', Р', К' тетпěр. Пěр хупă сасах икě тěрлě илтěннине хупă са¬ссен хытăлăхпа çемçелěх мăшăрлăхě теççě. Хупă сасăсен килěшěвě теме те пулать. "Чăвашсенěн çемçенěн илтěнекен хупă сассисене те аппострофпах паллă тусан, эпир акă мěнле таблица тума пултаратпăр: Хупă сасăсен хытăлăхпа çемçелěх мăшăрлăхě.
Хыта в л м н р к п т ш х с - - - - - - Семсе в’ л’ м’ н’ р’ к’ п’ т’ ш’ х’
— 12 — Анчах çакăнта, çемçе паллă лартнă пулсан та, çакна астăвас пулать: М', В', П' сасăсем, тата ыттисем: хашěсем вырăс чěлхинче пекех çемçе мар, пăртак хытăрах. Тата чăвашсем вěсене пурте пěр пекех çемçетмеççě. Сăмахра уççисем те, хупписем те хыттăн илтěнеççě пулсан, çавăн пек сăмаха хытă сăмах теççě; тылă, паракан, куракан—хыта сăмахсем пулаççě; çемçенěн илтěнеççě пулсан, çемçе сăмах теççě:тилě,перекен, кÿрекен—çемçе сăмахсем пулаççě. Çапла ěнтě чăваш сăмахěсем е хытă, е çемçе пулмалла. Анчах çак саккун пăрăнăçсăр мар. Вěсемсěр пуçне тата чăвашсен хутăш сăмахсем пур. Хутăш сăмах тесе эпир хытă сасăсемпе çемçе сасăсене килěштерекен сăмаха калатпăр. Упăте, тăри, путене, путек, пÿрне, анне сăмахсем хутăш сăмахсем, мěншěн тесен вěсен хăш татакěсем, малтанхисем,— хыттисем; хăш татакěсем, юлашкисем, —çемçисем. И §. Сасăсен килěшěвěпе сыпăксем. Эпир ку таранччен килěшÿ саккунě енчен тěп сăмахсене пăхрăмар. Халě сыпăксене пăхар. 1. Хăш сыпăк сăмах тěпěпе килěштерет, хăшě килěштермест.
Лаша+па Лаша+ран Кай+атăп Ěне+пе Ěне+рен Кил+етěп Кай+ах Кай+сам Сăхман+лăх Кил+ех Кил+сем Кěрěк+лěх
Çакăнти пек сыпăксем, тата ытти нумай сыпăксем те сăмах тěпěсемпе килěштереççě: сăмах тěпě хытă пулсан, вěсем хытă пулаççě; çемçе пулсан, вěсем те çемçе пулаççě. Кун йышши сыпăксем—сăмах тěпěпе килěштерекен сыпăксем. 2. Тата сăмах тěпěпе килěштермен сыпăксем те пур.
- 13 —
Вакçеççě, усалскер, пустараççě, пуçтарěçин, пуçтарăпин, пуличчен, каймассерен, кайатчě - çакăн пек кěлеткесенче çеççě, скер, çě, ин,чен,серен,че сыпăксем сăмах тěпěпе килěштермеççě. Яланах çемçе пулаççě.
Нумайлă хисеп сыпакě сем, виççěмěш сăпат сыпакě Ě, тата хытă И уçă сасăсен килěшÿ саккунне ялан пăсаççě: сăмах тěпě хытă пулсан та, вěсем çемçе пулаççě. Тěслěхсем: лашасем, йывăçсем, йытти, алли, кайманни, хучě, кушакě, умě, таратě, кулатě, ларě, кулě, ларě, кулчě, каятчě, каймастчě, урамри, вăрманти, тумалли, ыранхи, нумайăшě. 3. Сăмахра пěр сыпăк çемçе пулсан, ун хыçěнчи ытти сыпăксем те вара çемçисем пулаççě, хыттисем пулмаççě. Тěслěхсем: лашисемпе, йыттинченех, хурсемпе. Анатри чăвашсен çемçе сыпак хыççăн хытă сыпăк нихăçан та пулмасть. Тури чăвашсен çемçе сыпăк хыççăн та хытă сыпăксем пулма пултараççě. Нумайлă хисепěн сем сыпакě вырăнне вěсем хытă сăмахсенче сам теççě: лашасам, аласам, кашкарсам теççě. Ытти тěлсем: Сăр патěнчи тури чăвашсен: лаша пак валсана (пурте мар)
сахат, çамçа
порна, опата
Ытти чăвашсен:
лаша пек
вěсене
сехет, çемçе
пурне, упăте
— 14 — инкиран инкерен ман çиран ман çирен аллита, орита алли те, ури те пěлимарăм пěлеймерěм йорийах юриех çыйас, çас çийес пира, сира пире, сире кирлă, телейлă кирлě, телейлě телейăм, телейу телейěм, телейÿ ил'у, кил'у илÿ, килÿ çомăнче çумěнче пур'ăç пырěç Астумалла: Сăр патěнчи чăвашсем пурте, тата пурне те çакăнта кăтартнă пекех каламаççě, анчах вěсем хушшинче çапла калакансем пур. Ытти тěлте те ун пеккисем пулкалаççě. 4. Çемçе сыпăк хушăнсан, хытă сăмах вěçěнчи хупă сасă çемçелет: пулмă—пул'мě, татмě—тат'мě, ан- мě—ан'мě, ывăлне—ывăл'не, тăванне—тăван'не. Сем, сен сыпăк анчах хăй умěнчи хупă сасса çемçетмест: çынсем, туратсем, çынсенěн, туратсенěн. Вăл С сасă çемçелментен килет. 5. Нумай калаçура Ч,Ç,Ť сасăсем умěнче Л, Н, çемçелет: панта—пан'та, Пантăк—Па'нтăк (ял яче), калчa—кал'ча, шанчăк—шан'чăк, шалча—шал'ча, çулçă-çул'çă. Вырăс сăмахěсенче те хупă сасăсен хытăлăхпа çемçелěх мăшăрлахě пур, aнчаx урăхларах. Вырăс чěлхинче хупă сасăсем çемçе уçă сасăсем умěнче кăна çемçелеççě: п'этух, в'эс'ьло, фс'э. 15 §. Килěшу саккунěн физиологийě.
ша«ё
Килěшу саккунě сасăсен физиологинчен килет. Уçă е хупă сасăсем çемçенен илтěнни чěлхе варри çěкленнěрен килет. Тěслěхрен: Е сасса калана чух, эпир чěлхе варрине çăвар маччи патнелле çěклетпěр. Ку чи аслă сасă пирки, чěлхе ăна калама П сасса каланă чух хатěрленсе çÿлелле çěкленет. Çавăнпа П сасă та çемçенěн илтěнет. Р сасса каланă чух, чěлхе ытлашши ěç тумасть, çÿле çěкленнипех тăрать. Çавăнпа р сасă та çемçененěн илтěнет. Тата килетěп сăмаха илер. Хупă сасă¬сем çемçелеççě пулнă пулсан, çак сăмаха каланă чух чěлхе çавăрăннине çапла ÿкерме пулнă пулěччě:
Çапла çавăрăнма чěлхене çăмăл мар: вăхăт та, вăй та нумай кирлě. Хупă сасăсене çемçетсе каласан, çав çул тÿрленет те, чěлxe ěçě вара çăмăлланать, пăнчăллă йěрке майлăрах пулать. Сасă органěсем, калаçнă чух, вăхăтпа энерги экономийě тăвас тесе, ытлашши процесс тумаççě, пěр майлăрах пулма тăрăшаççě. Çавăнпа вара сăмахсем те пěр майлăрах тухаççě. 16 §. Уçă сасăсем хытса пыни. Килěшÿ саккунě тăрăх, чăваш чěлхинчи сăмах¬сем е хытă, е çемçе пулмалла. Анчах пур сăмах та çавнашкал мар: хутăш сăмахсем, тата нумай сыпăксем килěшÿ саккунне пăхăнса тăмаççě. Ăçтан пулнă хутăш сăмахсем? Мěншěн хăш-хăш сыпăксем яланах çемçе пулаççě? Чăваш чěлхине пěлекен вěренÿçěсем ăна çапла ăнлантараççě. Вěсем авалхи чăваш чěлхинчe çемçе сăмах хальччен нумай пулнă теççě. Çак çемçе сăмахсенчен хыта пуçланă. Вěсенчен хашě пěтěмпех хытса çитнě, хытă сăмахах пулса кайнă, вěсене çемçенěн калама пур çěрте те пăрахнă; ыттисем те хытса çитнě, анчах вěсене хăш çěрте авалхи пек çемçенěн калаççě; хашě çурри хытнă, çурри хытайман хутăш сăмах пулса тăнă; хăшě тата пěтěмпех хытнă, анчах вěсен ěлěк çемçе пулнин паллисем юлнă.
Сăмахсем хытса пынине пăхса, çакнашкал карта тума пулать:
Сăмах пěтěмпех
çемçе Сăмах çурри
хытнă Сăмах хытса çитнě, анчах çемçе пулни паллăсем юлнă Сăмах пěтěмпех хытса çитнě, ěлěк çемçе пулнине пěлме çук
Ўпелен
Пикене
Питек
Бÿдăнă
Кеншер
Пÿрне
Эмел
Сев
Тийе
- - -
Пире Ěненěн Тен Кепмер
-
Вěлле Эрне Кецке Ўле Сехет Çемçе Шит Тěрне Ме Еке Мěн Пек Тăкă Кěм Кес Пěр Упален Пукане Путек Путене Кансěр Пурне
-
Саватě Тийа Каллех Ялсенěн Лашасенěн Пира Ěнейăн
- -
Хатěрле
-
(çăв) арни
- - - - - - - - - - - - - Опалан
Пукана Путак Путана
-
Порна Амал Сават Та Каллах Йалсан Лашасан
- -
Тан
-
Хатăрла Вăлла
- - - - - - - - - - - - - - - - - -
Кантăр Порна Амал Сават
-
Каллах Йалсан Лашасан
- - -
Капмар
- - -
Качака Ула Сахат Çамçа Шыт Тăрна Ма Ака Мăншыран Пак Така Кам Кас Пăр
Сайра сăмахра хытă уçă сасă çемçе сасса тухни пур: ку çěр – кěçěр: ку чухне – кěчÿне; вăлсем – вěсем. Ку пулăм сасăсен килěшěвěнчен килет.
Тěрěк чěлхин хытă сăмахě вырăнне чăваш чěлхинче çемçе сăмах та пулкалать: ил—турěкле ал,чěрне—тырнак, пÿрне—бармак. 17 §. Уçă сасăсен мăшăрлăхě. Эпир хупă сасăсен хытăлăхпа çемçелěх мăшăрлăхне куртăмăр: хупă сасăсем хытă сăмахра хыттăн, çемçе сăмахра çемçенěн илтěнеççě. Уçă сасăсем те çавсем пекех мăшăрлă, анчах вěсен кашни хăраххин хăйне саспалли пур. А сасăпа Е сасă мăшăрлă, Ă сасапа Ě сасă, У сасăпа Ў саса, Ы сасăпа И сасă мă¬шăрлă: ула-ÿле, тăрна—тěрне,ыш—иш, шыт—шит. Çак сăмахсен уçă сассисене танлаштарса пăхсан, эпир халь каланă мăшăрлăха аван куратпăр: тăрна шыт Ула тёрне шит ÿ-л-е Кунта çемç Г, Р', Н', Ш', Л' сасăсем хытса Т, Р, Н, Ш, Л сасăсем пулнă. А—Е, У—У, Ы - И, Ă—Ě пулнă. Тата урăх тěслěхсем илер: лаша та лаш-у кай-атпăр ěне те ěн-ÿ кил-етпěр. Кунта уçă сасăсем мăшăрлă, пěр сасах икě илтěнÿлли тата лайăх курăнать. Çапла вара нумай тěлсенчи А сасăпа Е сасă пÇр сасах, анчах икě илтěнÿллě сасă; кашни илтěнěвин хайěн палли пур. Ытти мăшăрлă уçă сасăсем те çавах. Хупă сасăсем те нумайăшě икě ил¬тěнÿллě, анчах вěсен кашни илтěнěвин хěйěн палли çук. Уçă сасăсен мăшăрлăх карти. Çемçисем Е Ў И Ě Хыттисем А У Ы Ă
Ы сасă çемçе хупă сасăсем хыççăн Ч, Ç, Ť хыççăн çемçелет. Ы сасă çемçелет пулсан, И сассăн мěн тăвас пулать?Хытас пулать. Анчах та хытă сăмах хыçěнче И сасă хытать, Ы майлăрах илтěнет. Çапла вара Ы сасăпа И сасă пěр пěрин патне туртăнаççě. Ă сасă хăш сăмахсенче ытлата кěскенěн илтěнет. Уçă сасăсен мăшăрлăхě тăрăх, Ě сассăн мěн тăвас пулать? Кěскенěн илтěнес пулать. Чăнах та, вăл та кěскенěн илтěнет. Эпир тата Ă сасă икě тěрлěрех терěмěр; пěри сарăрах, тепри шěвěрех. Уçă сасăсен мă¬шăрлăхě тăрăх, Ě сассăн та мěнле илтěнмелле пулать? —Икě тěрлě. Вăл та чăнах çапла, эпир ун çинчен малтанах каланăччě. Çапла вара акă мěн курăнать: пěр хăраххин паллалăхě тепěр xăpaxxинчe те пулмалла. Анчах вăл яланах çапла мар. Сăмахран, У сасапа Ў сасă мăшăрлă. Тури чăвашсен икě У: У, тата О. Уçă сасăсен мăшăрлăхě тăрăх, вěсен Ў сасă та иккě пулмалла, анчах вăл çапла мар,—вěсен те халě пěр Ў кăна. Ěлěкрех чăнахах икě Ў пулнă пулмалла: Ў, тата Ŏ. Çак Ŏ сасă чикме калаçăвěнчe халě те пур: унта, сăмахран каласан, кÿр, сÿре, пÿрт выранне кóр, щóре, пóрт теççě. Ытти тури калаçусенчe Ŏ саса Ў сасса тухнă пулмалла. Ку таранччен каланă уçă сасăсене илсессěн, эпир вěсен мăшăрлах картине çапла тума пултаратпăр вара: Хыттисем А У О Ŏ Ă Ы Ы с призвуком и Çемçисем Е Ў Ő Ŏ Ě И И спризвуком ы
'8 § Хупă сасăсен янăравлăхпа янăраманлах мăшăрлăхě.
Хушса калани. Эпир калаçнă чухне сывлатпар.
Ўпкерен тухса пыракан сывлăш пыртан икě сасă
чěлхе хушшипе тухать.Чěлхесем канлě тăраççě
пулсан, вěсен хушшинчен сывлăш ирěккěн тухать. Чěлхесем канлě тăраççě пулсан, сасăсем йанăрамаççě. Ун пек чух Т,П,К,С,Ш,Х пек сасăсем тухаççě. Чěлхесем туртăнса карăнса ларнă пулсан, карăнса ларнă чěлхесем, тухакан сывлăш пырса перěннипе, чěтреççě пулсан, сасăсем янараççě; Д, Б, Г, 3, Ж пек сасăсем тухаççě.
Янăранипе янăраманни енчен пăхсан, чăваш çырулахěнчи сасăсем çакан пек икě пая уйрăлаççě:
а) янăраканнисем: пур уçă сасă та—А, Е, У,Ў, Ы, И, А, Ě, тата çак хупă сасăсем: В, Л, Ч, Н, Н}, М, Р, Й.
е) янăраманнисем: П, С, Ç, T, Ť, Ш, К, X сасăсем.
Вырăс чěлхине илсен, вěсен П-па Б, Т-па Д, С-па З пěр сасах. П, Т С... сасăсем тухнă чух, пыр чěлхисем чěтрементен, вěсем янăрами сасă пулса тăраççě; пыр чěлхисем чěтресен, çав сасăсемех янăра сасă пулса тараççě. Чăваш чěлхинче хăш тěлсенче янăраман хупă сасăсем янăранă пек пулаççě, анчах янăрамаççě, вěсен майлăрах кăна илтěнеççě. Çавăнпа эпир малалла çав янăракан майлă хупă сасăсене янăра саспаллисемпе услови туса кăна паллă тăватпăр, янăрать тесе те услови туса кăна калатпăр.
Икě йěрке сăмах илер:
аш ашě
чăваш чăваша
хуш хушу.
Малтанхи йěркери сăмахсенче Ш саса янăрамасть, иккěмěш йěркери сăмахсенче янăрать, вырăсла Ж пекрех илтěнет. Тата Т сасăллă сăмахсене илер:
кат катак
тыт тытас ут утăм
Кунта Т сасса сăнар. Малтанхи йěркере Т сасă янăрамасть, иккěмěш йěркере çав сасах янăрать, Д пекрех илтěнет. Мěншěн-ши вăл? Ăна пěлме тата сăмахсем илер:
кас каса
пиç пиçет
тух тухас
хуп хупас
пaч пачах.
Кунта С, Ç, X, П, Ч сасăсем мěнле илтěннине сăнар.
Мěн сисетпěр?—Малтанхи йěркере вěсем янăра-
маççě, кайранхи йěркере янăраççě, вырăсла 3, ЗЬ,
h, Б, ДЗЬ пекрех илтěнеççě. Мěншěн вěсем апла? —
Малтанхи йěркере вěсем икě уçă сасă хушшинче тăмаççě, кайранхи йěркере икě уçă сасă хушшинче тăраççě,—çавăнпа.
Çапла вара хупă сасăсем тепěр енчен те мăшăрлă. Ăна хупă сасăсен янăравлăхпа янăраманлăх мăшăрлăхě теççě.
Хупă сасăсене, мăшăрлăхě енчен пăхса, çакăн пек карта туса уйăрма пулать.
Янăра
сасăсем В Л Љ М Н Њ Р Й Б З З' Д Д' ДЗЬ Ж Г h
Янăрами
сасăсем - - - - - - - - П C Ç Т Ť Ћ Ш К Х
Çапла ěнтě чăваш чěлхинче 9 хупă сасă: П, С, Ç, Т, Ť, Ћ, Ш, К, X икě уçă сасă хушшинче ялан янăраса илтěнет, сăмах пуçламашěнче е пěтмěшěнче янăрамасть. 8 хупă сасă: В, Л, Љ, M, H, Њ, P, Й ялан янăра илтěнет, янăрамасăр нихăçан та илтěнмест. Вěсене ялан янара хупă сасă теме пулать.
Тата малалла сăнар: илсе, супăньпа, малтан, унтан, вăйсăр, чарсăр, шулча, паянхи сăмахсене илер. Унта С, П, Т, Ћ, X сасăсем, уçă сасăсем хушшинче пулмасан
21-30
[тӳрлет]та, йанăраса илтĕнеççĕ. Мĕншĕн вăл? – Йăнăра хупă сасăпа уçă сасăсем хушшинче тăнăран. Хупă сасăсем уçă сасăсем хушшинче тăнăран анчах мар, йăнăра хупă сасăпа уçă сасă хушшинче тăнăран та йăнăраса илтĕнеççĕ. Йăнăрами сасăсене йăнăра сасса кăларакан икĕ условие пĕрлештерсе пĕр условии тума пулать. Уçă сасă та йăнăра сасă. Çапла вара йăнăрами сасă, икĕ йăнăра сасă хушшинче пулсан, йăнăра сасса тухать. Анчах çакна та астăвас пулать: икĕ йăнăра сасăран йулашкийĕ уçă сасă пулмалла. Апла пулмасан, йăнăраман сасă, икĕ йăнăра сасă хушшинче пулсан та, йăнăра сасса тухмасть: пÿртре, тепре, курăкра, туратран, чĕтре. Тата малалла кайар. Пуплевсем илер: Туман тыханăн пилĕкне ан хуç. Манна виç улма пар. Хĕвел ансан, Хĕветĕр (есер ăна пĕлетĕр) хĕвне çăкăр чикрĕ те, лаша кÿлсе лартрĕ те, тухрĕ кайрĕ вăрмана хăрăк турат пуçтарма. Çак пуплеври хăш-хăш сăмахсене калаçнă чухнехи пек пĕр уйăрмасăр калăр. Çапла каланине илтĕннĕ пек çырсан, акă мĕн пулать: Тумандыха пилĕкне анхуç. Манна визулмабар. Хĕвел анзан Хĕведĕр, езирăнабĕледĕр, хĕвнезăгăр чикрĕде лашагÿлзелардзĕде, тухрĕ кайрĕ вăрмана хăрăк турат пуçтарма. Çакăнта епĕр мĕн куратпăр? – Сăмахсене пĕрле çыпăçтарса каласан, йăнăрами сасăсем, сăмах вĕçĕнче пулсан та, йăнăра илтĕнеççĕ. Мĕншĕн вăл? – Калаçнă чухне епĕр сăмахсене çыпăçтарса калатпăр; пирĕн хайхи сасăсем икĕ йăнăра сасă хушшинче пулса тăраççĕ те, йăнăраса илтĕнеççĕ. Çакăн пирки вара сăмах пуçламĕшĕнчи йе пĕтмĕшинчи хупă сасăсем те йăнăраса илтĕнме пултараççĕ. Хевел анзан Хĕведĕр , «тумандыха пилĕкне». Мĕншĕн Хĕведĕр сăмахра Х,пилĕкне сăмахра б çырман: вĕсем те йанăра сасăсем хушшинче тăраççĕ-çке? – Йанăраса илтĕнментен.Хăш сăмах вĕçĕнчи йанăрасăр сасăсем нумай калаçура,икĕ йанăра сасă хушшинче пулсан та,уйăрса илеймелле мар,кăшт анчах йанăраса илтĕнеççĕ. Йанăраман сасă йанăраса илтĕнекен пулать. Йанăраса илтĕнекен сасă та хăш чухне йанăрамана тухса каят.Вăл хăçан пулать-ши? – Хушшине улăштарсан.Лаша,суха,кайса сăмахсене татмасăр каласан,унта Ш ,Х ,С сасă Ж ,Х ,З пекрех илтĕнет . çав сăмахсенех татса татăкăн калар :ла-ша,су-ха,кай-са,тийер.çапла каласан ,пирĕн хайхи йанăра сасăсем йанăраман сасăсем пулса тăраççĕ .Мĕншĕн? - Мĕншĕн тесен ,татăкăн каласан ,вĕсем йанăра сасăсем хушшинче маар ĕнтĕ. Шухăшĕпе .Кунта Х,Ш,П сасăсем йанăра илтĕнеççĕ .Халĕ шухăшпе тийер.Хале Х анчах йанăра илтĕнет ,Ш-па П йанăрамаççĕ . Мĕншĕн ? – ĕ саса тухса ÿкре те ,Ш-па П йанăра сасăсем хушшинче пулми пулчĕç , - çавăнпа. Пăрăнăç та пур .Йетĕрнепе Сысăран уйесĕнчи хăш калаçусенче ,тата ытти çĕрсенчи хăш калаçусенче те тепĕре ,кантăра,çуртăри,Ентĕри вырăнне тепре ,кантра,çуртри ,Ентри теççĕ ,анчах П,Т сасăсене йанăра калаççĕ.Хупă сасăсен йанăралăхĕ тăрăх вăл апла пулма кирлĕ маар.Анчах ку пулăма ăнланма çăмăл:пĕрре йанăра калама вĕреннĕ П, Т сасăсене,йанăралăр условийĕ çук пулсан та ,йанăра калаççĕ.Ку чăваш чĕлхинче çĕнĕ протсес пуçланса кайнине кăтартат. Кун пек пуринчен ытла Йелчĕк таврашĕнче калаççĕ .Унта хупă сасă,йанăра сасăпа Р сасă хушшинче пулсан ,йалан йанăра илтĕнет :хушрĕ – хужре «←хужăрĕ»,каçре – казрĕ «←казăрĕ»,лапра – лабра «←лабăра→лабăр-да»,тĕтре – тĕдре «←тĕдĕре». Хупă сасăсен йанăралăхпа йанăраманлăх мăшăрлăхĕ вырăс чĕлхинче те пур ,анчах унта вăл пăртак урăхларах условисенчен килет :
Дуб – дуп просьба – прозьба
К дубу – гдубу под ним - подним
В поле – фполэ под собой – потсобой.
19§.Йанăралăхпа йанăраманлăх мăшăрлăхĕнфиçиолокийĕ.
Ăна çапла ăнланма пулат.Йанăра сасă ,пыртан сывлăш тухнă чух,пыр чĕлĕхĕ чĕтренĕрен килет,терĕмĕр. Пыр чĕлĕхĕ чĕтресен,сасă йанăраса тухат.Пыр чĕлĕхĕсем чĕтремесен ,вĕсем лăпкă канлĕ тăраççĕ пулсан ,вĕсем хушшипе сывлăш ирĕкĕн тухат пулсан ,сасă йанăрамаст.
Уçă сасăсем ,тата мăшăрсăр хупă сасăсем тулли йанăра сасăсем.Йанăраман сасăсем йанăра сасса тухаççĕ пулин те ,тулли йанăра сасă пулаймаççĕ Вăл, вĕсене каланă чух, пыр чĕлĕхĕсем хытах чĕтременнинчен килет.çак саккун та сасă оркăнĕсем вăхăтпа енерки еккономийе тума тăрăшнинчен килет.Ашĕ сăмаха илер . А сасса каланă чух пыр чĕлĕхĕ хытă четренет. Ш саса каланă чух вăл, инертси вăйĕпе , тата ĕ саса каланă чух чĕтренмеллине сиссе , чĕтренме чарăнмаст ,анчах хуллентерех чĕтренет. Ашĕ ,тата ашшĕ сăмаха каланă чух,пыр чĕлĕхĕ мĕнле ĕçленине çапла ÿкерсе кăтартма пулат:
Пĕрре чĕтренекен чĕлĕхе пĕр Ш сасса кăна калас вăхăтлăха анчах чарма , унтан çĕнĕрен тĕпĕр хут тапратса йама хуллен чĕтресе тăнинчен йăвăртарах пулмалла.
20§Сасăсемпе саспаллисем. Чăваш чĕлхинче чăвашăн 25 саспалли. Çав саспаллисенчен сăмахсенче хăшĕ нумайрах ,хăшĕ сахалтарах пулнине пăхса, акă мĕнле ерет тума пулат: пĕр пилĕк странитсăра шутланă саспаллин шучĕ çакăн чухлĕ пулнă: А 12,8 % Л 4,3% Н 9% Ç 3,5% Е 9% К 3,5% Ӑ 7% У 3,5% Р 6,7% М 3,3% Ĕ 6% В 3% Т 5,8% Й 2,2% С 5,8% Х 2% П 4,5% Т 1,7% И 4,5% Ш 1,6%
Ы 1,4% Л 0,1%
Ӱ 0,3% Н 0,05%
Ť 0,2%
Чăваш çырăвĕнче 25 саспалли, анчах сасси 25 кăна мар, нумайрах.Вĕсем ак çаксем;
Уçă сасăсем ,кĕнекере ку таранччен асăннисем :А,
Пĕтĕмпе 54 сасă тухрĕ. Пур калаçури сасăсене йăлтах илсен, чăваш чĕлхинче сасă 54-ран чылайах иртет. Пур сасса шутласа кăларма, кашнине уйрăм паллă пама йывăр та, пулмасть те. Тĕслĕхрен, пар сăмахри А парне сăмахри А сасăран урăхларах илтĕнет: пар сăмахра хытăрах, парне сăмахра çемçерех илтĕнет. Пур хытă уçă сасă çинчен те çавнах калама пулать. Тата С сасса илер. Вăл çемçе сăмахра кăшт çемçелетех. Ч сасă хытă сăмахра кăшт хытатех; тата ытти те кун пеки нумай.
Илтĕннĕ пек çырнă статйа:
Тимĕрдзĕлhи
пăhăрбала тăхлана хăндзазорандат
çандзонедин соранбăлдор
тфу комолбеле тимĕре
хăнзаsорандат çандзонедин соранбăлдор
тфу ылдăмбала чăгăна
хăнзаsорандат çапдзнедин
соrанболдăр тфру пулбак
пулландăр çубак çулландăр
утпохпек типтĕр тфу
тфу тфу
Пĕлсех тăмалла: лап илтĕннĕ пекех çырнă çыру пулма пултараймасть.
Ӑнашкал çыру тăвас тесен, пирĕн тата вуланă чухне пулакан сăмахпа локик пусăмĕсене, сасăсене хăпартнипе антарнипе, хыттăн каланипе хуллен каланине, мăн сасăпа йе çинçе сасăпа, васканипе тăсса каланине пурне те ăрасна паллăпа паллă тăвас пулать.
21§ Хупă cасăсем вăрăмланни. Хупă сасăсем чăваш чĕлхинче нумай сăмахра йе кĕлеткере вăрăмăн илтĕнеççĕ. Хупă сасăсем вăрăмăн илтĕннине пĕлме, вĕсене икĕ пĕрпек саспаллипе çыраççĕ: тĕттĕм, атте, анне çыраççĕ; ахалин тĕтĕм, ате, ане тесе вулама пулать. Икĕ саспалли çырнăран, саккунне те хăшĕ хупă сасăсем иккĕленнĕ саккун теççĕ. Мĕнле сăмахсенче йе кĕлеткесенче хупă сасăсем вăрăмăн илтĕнеççĕ, халĕ çавна пăхса тухар. 1. Пĕр сăмахрах хăш калаçура хупă сасса вăрăмлатаççĕ, хăшăнче вăрăмлатмаççĕ. Çавăн пек сăмахсенчен хăшĕ хăшĕ ак çаксем: тутăр-тоттар, туттăр; çăкăр-çăккăр, ати-атте, кукăр-коккăр, куккăр; ылтăм- ылттăн. Анатри чăвашсем хурăнташ сăмахсенче хупă сасăсене хăшне вăрăмлатаççĕ; ати-атте, апай-анне, аки-акка, пичи-пичче. 2. Йапала йачĕ Ӑ, Ĕ сасăпа пĕтет пулсан, ун умĕн пĕр хупă сасă камăнлăхпа пару вĕçлевлĕхĕнче вăрăмланать: тилĕ-тиллĕн-тилле, чăхă-чăххăн-чăхха, кĕлĕ-кĕллĕн-кĕлле (111§). Çаваăн пек сăсахсем 1,2,3-мĕш сăпатра та вăрăмланаççĕ: тиллĕм-тиллÿ-тилли, чăххăм-чăхху-чăххи, кĕллĕм-кĕллÿ-кĕлли. Тури чăвашсем çакăн пек сăмахсенче хупă сасăсене камăнлăх вĕçлевлĕхĕнче, тата 2-мĕшпе 3-мĕш сăпатра кăна вăрăмлатаççĕ (62§). 3. Йапала йачĕ çумне хупă сасăпа, йе Ӑ, Ĕ сасăпа пĕтет пулсан, Ӑ, Ĕ умĕн пĕр хупă сасă кăна пулсан, çав хупă сасă пĕрремĕш хăйтăрура вăрăмланать: начар-начарри, çук-çукки, пуйан-пуйанни, ырă-ырри, чĕрĕ-чĕрри, çĕнĕ-çĕнни (138§). Тата: кайакан-кайаканни, тăвакан-тăваканни, курман-курманни, илмен-илменни, курас-курасси, илес-илесси. 4. Уçă сасăпа пĕтекен йапала йатĕнчен лă,лĕ хушса йапала йач çумĕ тусан, çав сыпăкри Л сасă тури чăваш калаçĕвĕнче вăрăмланать: чĕрĕ-чĕрĕлле, окçа-окçалла, лаша-лашалла. Анатри чăвашсен нумайĕшин кун пек кĕлеткере Л вăрăмланмасть. Вĕсем чĕрелĕ, укçалă, лашалă теççĕ. 5. Вуннăчченхи сумсем, йатсăр каласа сусан, хăйсен варринчи хупă сасăсене вăрăмлатаççĕ: пĕрре, иккĕ, виççĕ… вуннă. Йăтлă каласа сусан, вăрăмлатмаççĕ: пĕр йапала, икĕ пăт, виçĕ çын… вунă çул. Тури калаçура хăш йалсенче Л сасса, йатсăр каласан та, пиллĕк сăмахра вăрăмлатмаççĕ: пилĕк теççĕ. 6. Тупаттăм-илеттĕм, тупăттăм-илĕттĕм, тупсаттăм-илсеттĕм: ĕçлĕхĕн çакăн пек кĕлеткисенче Т сасса вăрăмлатаççĕ. 7. Тупсассăн, тупмассерен пек кĕлеткесенче С вăрăмланать. 8. Тупатăр, илетĕр пек кĕлеткесенче тури чăвашсем Т вăрăмлатаççĕ, анатри чăвашсем вăрăмлатмаççĕ. 9. Тупмалла, илмелле пек кĕлеткесенче анатри чăвашсем Л сасса вăрăмлатаççĕ, турисем вăрăмлатмаççĕ, тупмалла, илмеле теççĕ. 10. Йăнă сасăсем хыççăн ɱĕ, ɱен, ɱăр, ɱĕр сыпăкри Ч вăрăмланать: ыранччен, хĕллеччен, епĕ-ччĕ, кайĕ-ччĕ, пур-ччĕ, кайччăр, илччĕр. Йăнăраман сасăсем хыççăн çав Ч сасах вăрăмланмасть: каçчен, тупчăр, пĕччĕр, çук-чĕ, çывăх-чĕ, тупăт-чĕ, кеайат-чĕ. 11. Хăш йĕнеллине кăтартакан сăмахсенче Л сасă вăрăмланать: вăрманалла, килелле, унталла. 12. Вырăс чĕлхинчен куçнă сăмахсенче нумайĕшĕнче хупă сасăсене иккĕлетсе çыраççĕ: Йакку, Лукка ăстаккан, учиттĕл, тараккан Ахалин Йаку, Лука, учитĕл, таракан тесе вулама пулать. Чăваш чĕлхинче сасăсем мĕншĕн вăрăмланнине пĕтĕмпех пĕлмеççĕ-ха. Хăш пулăмсене анчах ăнланса илме пулать. Пуççап, савăннă сăмахсене, тата йурлаççĕ пек кĕлеткене илер. Пуççап сăмах пуç, тата çап сăмахран пулнă. Савăннă- кунта савăн сăмах тĕпĕ, нă курмасăр иртнĕ вăхăт сыпăкĕ. Йурлаççĕ- сăмахра малтанхи Ç сасă Т сасăран пулнă (←йурлатçĕ).
22§ Сасăсем кÿршĕленни.
Хупă сасăсем. Сăмах пуçламĕшĕнче йе сăмах вĕçĕнче икĕ хупă сасă тăма йурамасть. Çавăн пирки, вырăс чĕлхинчен чăваш чĕлхине куçнă сăмахсенче икĕ хупă сасă йунашар пулсан, чăвашсем вĕсене, хушшине уçă сасă кÿртсе лартса,уйăраççĕ: стол, крупа, книга сăмахсене сĕтел, кĕрпе, кĕнеке теççĕ, хупă сасăсем хушшине ĕ сасă кÿртсе лартаççĕ. Мĕншĕн вăл апла? – Сăмах пуçламăшĕнче икĕ хупă сасă йунашар тăма йуратманран. Спас, спасибо, Григорий, старик, клеть, школа, шкап сăмахсене çавăн пиркийех сăпас, сăпаççипă, Кĕркури, кĕлет, ăшкул, ăшкап теççĕ.
Пĕтмĕшĕнче икĕ хупă сасăллă вырăс сăмахĕ чăваш чĕлхине куçнă пулсан, ун вĕçне йе ă, ĕ хушаççĕ: полк, банк, волк, сăмахсене полккă, панккă, волккă теççĕ ,йе икĕ сасăран пĕри çухалать: уезд – уйес.
Р сасăпа Т сасă анчах темĕшĕн сăмах вĕçĕнче пĕрле пулма йуратаççĕ : пÿрт , çурт , карт , турт.
Халĕ, пурăна киле, чăваш чĕлхи çивĕчĕленнĕçемĕн çивĕчĕленсе пырат.çавăн пирки вĕсем кĕчÿне сăмах пуçламăшĕнче икĕ хупă сасă та калама пуçлаççĕ. Сăмахран, старик, стел, трупа теççĕ.
Пĕтĕмпе илсе каласан, чăваш чĕлхи ахаль те – сăмах пуçламăшĕпе пĕтмĕшĕнче кăна мар, сăмах варринче те хупă сасăсем йунашар тăнине йуратман. епĕр сăмах варринче икĕ хупă сасă нумай куратпăр пулсан, вăл хальхи чĕлхере Халĕ çапла. Авалхи чĕлхере сăмах варринче те хупă сасăсем йунашар тăма йуратман.
Кир(е)мет (сван чĕлхинче хермет – турă ), хăй(а)мат, шер(е)мет, ур(а)па сăмахсене илсен, вĕсен икĕ çур ункă хушшипе лартнă сасăсем икĕ хупă сасă йунашар пулма йуратманран кĕрсе ларнăскерсем. Чĕлхе историйĕ ун çинчен çапла калать.
Хăш сăмахсенче вăл халĕ те аван курăнса тăрать:лапра,←лапăр→лапăр +та; çухрăм←çухăрăм (тат.чакырым)←çухăр; сайра←сайăра (тт сĕйĕрак); кайатпăр ←кайатăпăр; килетпĕр ←килетĕпĕр; çапрĕ ←çапăрĕ; тухрĕ ←тухăрĕ; урамра ←урамăра; тĕтре ←тĕтĕре; сĕткен ←сĕтĕкен.
2. Уçă сасăсем те, хупă сасăсем пек, чăваш чĕлхинче йунашар тăма йуратмаççĕ. Вĕсем тата хупă сасăсенчен те кутăн, йунашар нихăçан та тăмаççĕ. Сăмах пулăвĕ тăрăх, пĕрпĕр сăмахра икĕ уçă сасă йунашар тăмала пулсан,вĕсенчен пĕри йе çухалат.
Уçă сасăсем çухалнине курма епĕр йе вĕсен хушшине пĕрпĕр хупă сасă кĕрсе ларать, вĕсене уйăрса тăрать,йе икĕ уçă сасса уйăрса тăма авалхи кĕлетке улшăнмасăр йулать.акă мĕн пăхар.Кай, кил, лар сăмахсем хупă сасăсемпе пĕтеççĕ.Шухăша хытăрах калас пулсан, вĕсен çумне ах, ех хушаççĕ: кайах, килех, ларах. Сăмах тĕпĕ уçă сасăпа пĕтет пулсан, ах, ех хушмаççĕ, Х кăна хушаççĕ, А сассине пăрахса хăвараççĕ. Сăмахран , çÿрех, вулах, ташлах теççĕ, çÿреех, вулаах, ташлаах вырăнне. Мĕншĕн вăл апла? – Сăмахра икĕ уçă сасă йунашар тăма йуратманран. Лар- ас, кур- ас, ил- ес пек сăмахсене пулма тĕп çумне ас, ес хушăнать.çапла шухăшласан, вула, çÿре тĕпрен вулаас, çÿреес пулмалла пек. Анчах вĕсенче икĕ А, Е нихăçан та йунашар пулмасть, пĕрре анчах пулать. Мĕншĕн? – Икĕ уçă сасă йунашар тăма йуратмасть .çавăнпа вĕсенчен пĕри тухса ÿкет.
Иккĕмĕш сăпатлă йапала йачĕ тума, тĕп çумне У, ÿ хушмалла: ут- уту, çăвар- çăвару, урай- урайу, пит- питÿ. Уçă сасăпа пĕтекен йапала йачĕсен иккĕмĕш сăпатра тĕпри уçă сасă çухалать. Вара лашау, ĕнеÿ, кăмакау, чуречеÿ тес вырăнне лашу, енÿ, кăмаку, чуречÿ кăна теççĕ. А, Е сасăсем ăçта кайса кĕреççĕ?- Уçă сасăсем йунашар тăма йуратманран çухалаççĕ. Виççĕмĕш сăпатра та çавăн пекех. Виççĕмĕш сăпатлă сăмах тума, тĕп çумне ĕ хушаççĕ, хут- хучĕ, хак- хакĕ.Тĕп уçă сасăпа пĕтет пулсан, çав уçă сасă улшăнса ĕ сасăпа пĕрлешет, И пулать.çавăн пирки вара: лашаĕ, алаĕ, ураĕ тес вырăнне лаши,ури,али теççĕ. Уçă сасăсем йунашар тăма йуратман пиркийех вулаăп, çÿреĕп, ташлаăп тес вырăнне вулăп,çÿрĕп, ташлăп теççĕ. Уçă сасăсем хушшине хупă сасă кÿртсе лартнине курма акă мĕн пăха. Лар- ас, ил- ес, кур- ас пек сăмахсем тума тĕп çумне ас,ес хушшаççĕ, терĕмĕр. Çапла шутласан, çи сăмах çумне ун пек сăмах тума ес хушмалла пек- çиес пулмалла пек. Анчах çапла пулсан, икĕ уçă сасă йунашар пулать. Апла ан пултăр тесе, çиес вырăнне çийес теççĕ, икĕ уçă сасă хушшине Й кÿртсе лартаççĕ. Йурийех, пиркийех сăмахсенчи Й те çав икĕ уçă сасă хушшине кĕрсе ларнăскер. Ларасскер, курасскер, часрах вырăнне хăш калаçура ларасăскер, курасăскер, часăрах теççĕ. Кунта икĕ хупă сасă хушшинче кĕрсе ларнă ă пур. Камăнлăх вĕçлевлĕхĕ ăн, ĕн сыпăкпа петмелл, пару вĕçлĕхĕ а, е сыпăкпа пĕтмелле: тăванăн- тăвана, пÿртĕн- пÿрте, сурăхăн- сурăха сăмахсем пек. Анчах сăмах тĕпĕ уçă сасăпа пĕтĕт пулсан, тĕппе сыпăк хушшинче Н йе Й пулать: лашаăн- лашаа, ĕнеĕн-ĕнее тес вырăнне лашанăн-лашана, ĕненĕн-ĕнене, йе лашайăн-лашайа, ĕнейĕн-ĕнейе теççĕ. Кунти Н, Й сасăсем йе кĕрсе ларнă сасăсем, йе авалхи кĕлеткесенчен йулнă сасăсем. Кирĕк мĕнле пулсан та, вĕсем халĕ унта тăни уçă сасăсем йунашар тăма йуратманран килет. Каллах астăвас пулать: пурăнăç пит тĕрлĕ пулнăран, сасăсен йĕркийĕ те пĕтĕмпех пĕр çулпа пыман: икĕ уçă сасă йунашар тăни те пур. Тăван, йĕвен, Çĕрпĕве, Тăват (йал йачĕ) тесине тĕлĕе-тĕлĕн туан, йÿен, Çĕрпÿйе, Таут теççĕ.
23§ Уçă сасăсем çухални. Иртнĕ паракăрăфра епĕр уçă сасăсем йунашар тăма йуратманни çинчен каларăмăр. Унта кÿнĕ тĕслĕхсенче уçă сасăсем çухални куçăнах курăнса тăмасть. Ытти сăмахсемпе танлаштарса пăхсан тин, вĕсем çухалнине пĕлме пулать. Кунта епĕр çухални курăнсах тăракан пулăмсене пăхса тухар. Тухса ÿкнĕ, туртса илнĕ, йарса илнĕ, карта урлă, çинче улăх тес вырăнне нумайĕшĕ тухс ÿкнĕ, йарс илнĕ, туртс илнĕ, крт урлă, çинч улăх теççĕ. Ку сăмахсенче А, Е тухса ÿкет. Вăл уçă сасăсем, йунашар тăма йуратманран килет пулмалла. Ачасем, чÿречесем, лашасем, ереке, урапапа вырăнне ачсем, чÿретсем, лашсем, ерех, урапа теççĕ. Кунта уçă сасăсем мĕншĕн тухса ÿкни паллă мар. Пуринчен ытла сăмах вĕçĕнчи Ӑ, Ĕ тухса ÿкет. Сарă ача, хытă пуйан, йуçĕ кăшман, ватă çын, виçĕ пăт, çÿпĕ, халĕ тес вырăнне часах сар ача, хыт пуйан, йÿç кăшман, ват çын, виç пăт, çÿп, халь теççĕ. Курăнсах тăрать – кунта Ӑ, Ĕ сасă уçă сасăпа йунашар пулсан анчах мар, йунашар пулмасан та çухалать. Ӑ, Ĕ сăмах вĕçĕнче анчах маар, варринче те тухса ÿкет: «хурчăка-хурчка, турчăка-турчка, пичĕке-пичке, пурăнас-пурнас, макăрас-макрас, çухăрас-çухрас. Ку Ӑ, Ĕ кĕскенĕн илтĕннĕрен килет пулмалла.
31-40
[тӳрлет].Хảш чух йапала йатьêсенче виςςêмêш сảпат сыпảкê Ê ςухалать , хảй умêнчи хупả сасса ςемςетсе хảварать ,хупả сасả умêнчи уςả сасả та вара ςемςерех илтêнет, Ă пулсассảн Ê пулса тảрать. Тêслêхсем: кайảкê-кайêкê-кайêк, амảшê-амêшê-амêш, выльảхê-выльêхê-выльêх, кашкảрê-кашкêрê-кашкêр, пуканê-пукан, урамê-урам,салтакê-салтак, чảвашê-чảваш.
Виςςêмêш сảпат сыпảкê Ê пêреллê хисепре пару вêςленлêхêнче йаланах тухса ŷкеть; ывảльêне, тảванêне, турачêне те вырảнне ывảлне, тảванне, туратне теςςê.
24&.Тулли кêлеткепе кêске кêлетке
Чảвашсем хảш кêлеткесенче йаланах пêр пек каламаςςê. Тêслêхрен, кайсассảн, парсассảн, ачасенêн,тилêсенêн тес вырảнне , кайсан, парсан, ачасен, тилêсен теςςê; ςавảн пекех тата кайатảп, кайатảн вырảнне кайап, кайан теςςê; патêнче,ςавảнпа тес вырảнне панче, ςампа теςςê. ςапла êнтê хảш сảмахсем икê кêлеткеллê пулаςςê:туллии кêлеткеллê тата кêске кêлеткеллê. Хςан туллии кêлетке,хảςан кêске кêлетке калаςςê? Вêсене пурте тиркесех каламаςςê,йепле килнê,ςапла калаςςê.Анчах сảнарах пảхсассảн, акц мêн сисме пулать. Сảмах ςинче пуплев пусảмê пулсан, туллии кêлетке калаςςê, пулмасан- кêске кêлетке калаςςê.Кảрмảш чảвашêсем икê сảмах анчах- «лаша чупать» темелле пулсан, «лаша чопат» теςςê. Есê малта пыр, сан лашу чупать темелле пулсан, туллии кêлетке калаςςê: «Есê валта пур, сан лаша чопатê» теςςê. Мêншêн тесен йулашки йумахра чопатê сảмах ςинче пуплев пусảмê пур. Сảвảсенче мêнле каласан сảвả мêнле тухат, ςавнашкал кêлетке калаςςê те.
Хêвел ансан, Хêветêр (Есêр ảна пêлетêр) Хêвне ςảкảр чикрê те, Лаша кŷлсе ларчê те, Тухрê кайрê вảрмана, Хảрảк турат пуςтарма.
Арман патне ςитсессêн, Аран йулчê арŷςури; Тарảн вара ςитсессêн, Таркảн салтак пулайрê.
ςак сảвảсенче «ансан» сảмаха кêскенêн ςырнả, «ςитсессêн» сảмах туллинêн ςырнả. Мêншêн тесен, ςапла ςырсассảн, сảвц илемлê тухать. Сảмах кêскелни пуринчен ытла ςак хупả сасảсем тухса ŷкнêрен килет: Н: Мêншêн- мêшêн, ленк-лек, лашапалан-лашапала, лашанảн- лашан- лаша(апачê), сурảхảн- сурảх (тирê). Л: вảлсем-вảсем-вêсем, пултảран- путран, вêлтêрен-вêтрен, илт-итле(илтле вырảнне), илсе-исе, ултả-утмảл(ултмảл вырảнне), лашапала- лашапа. К,Х: кảςта-ảςта, ςŷрекен-ςŷрен, вêςекен-вêςен, чухне-чуне, чухлê-чулê, тумлак-тумла, кунтảк- кунтả, текерлêк-текерлê. В: автан-атан, авлан-алан, тавлảк-талảк, хảвảр- хảр, ςавảр-ςар, ςавảнпа-ςанпа, аςảвảр-аςảр. Й: кайрê-карê, хảйне- хảне, сейрен- серен, ςийет- ςать, тийет-тьать, сайра- сарьа, кайран- карьан. Р: тảрнả-тảнả, кêрнê- кêнê, кур- кảтарт(кảртарт вырảнне), карảнтảк- кантảк, патảра-пата, патảмảра- патма-пата. Икê сảмах кêскелсе пêр сảмах пулать: улма йảвảςςи- улмуςςи, пушảт йảвảςê- пушчи, аслả атте- асатте, кукка аςи- кукаςей- кукаςи, пŷ ςыххи- пиςςи, хêвел ςавảрảнảш- хвелςамảς. Сасảсем тухса ŷкни, сảмахсем кêскелни пêр енчен сасảсен мêнлелêхêнчен килет,тепêр енчен чêлхенêн хảйêн те ςавнвшкал туртảм пур. Сасảсем тухса ŷкнê, йе кêскелнê сảмаха епêр ảнланатпảр-и, ảнланаймастпảр-и?- ảнланатпảр. Апла пулсан, сасảсем тухса ŷкни, сảмахсем кêскелни кирле йапала-и, кирле йапала маар-и?- Кирле йапала. Мêншêн?- Чêлхе енеркипе вảхảт еккономине тавать. Чêлхен сảмахсене кêскетес туртảм пур.
25&.Сасảсем хảйсен вырảнêсене улảштарни
Сảмах варинче ике хупả сасả юнашар пулсан, вêсем час-часах пêр-пêрин вырảнне куςса лараςςê. Кảмрảк-кảрмảк, улма-умла, салма-самла, ςамрảк-ςармảк, йуналут-йуланут, йêлме-йêмле. Сảмах пêтмêшêнче Ă/Ê умêн икê хупả сасả пулсан, хảш калаςура ςав ике хупả сасảран йулашкийê сảмах вêςне куςса ларать: милкê-милêк, тиркê-тирêк, йумςả- йумảς, чảршả-чảрảш, ảйхả-ảйảх.
Пуςламảш татảкри Ă/Ê ик вырảн йышảнма пултарать: êстел-сêтел, êςлет-ςêлет Êςлêк-ςêлêк, êшлеп- шêлеп.
Хảςан сảмахра ς сасảпа Н сасả вырảнесене улảштараςςê те,хảнча сảмах
пулать, тата Ч вырảнне ς пулать. Σеςке-чечек сảмахсенче те ςав пулảмах курảнать. Тумашкảн, илмешкêн йышши сảмахсенче Ш кайса куςса ларнả, К мала куςнả. Сảмахêсен пулảвê тảрảх каласан, тумакшảн, илмекшêн темелле: укςашảн, маншảн, уншảн тенê пек. Тумакшảн, илмекшêн тесе калаςакнсем те пур. Сасảсем вырảнêсене улảштарни хупảсасảсем йунашар тảма йуратманран, йе сảмахсене улảшу илтнêрен килет пулмалла.
26&.Сасảсем перпекленни
1. С сасả ς сасảпа йунашар пулсан, ς сасả пек илтêнет: йảвảςсем-йảвảςςем, куςсем- куςςем, пуςса-пуςςа, каςса-каςςа, хêςсêр- хêςςêр, лаςсảр-лаςςảр, пуςсảр- пуςςảр, каламасςе- каламаςςê, ςŷремесςê-ςŷремеςςê, килес ςул- килеς ςул.
С сасả Ш сасảпа йунашар пулсан, Ш пек илтенет: чảвашсем- чảвашшем,
чảрảшсем- чảрảшшем, палашса- палашша, кайасшảн- кайашшảн, илесшêн- илешшêн, хутасшảн- хуташшảн, тупảшасшảн- тупảшашшảн.
ς сасả Ш сасả умêн Ш сасса тухать(йаланах мар): виςшер- вишшер. Х сасả Ш сасса тухать (йалан мар): тảрảх- тảршшê(тảрảхшê вырảнне). Т сасả П сасả умêн хảш кêлеткере П сасса тухать: кайатпảр-кайаппảр,
Килетпêр-килеппêр.
Н сасả Л сасả умêн Л пулать(йалан мар):мêнле-мêлле, кунлен- куллен. Л сасả М сасả умêн М пулать(йалан мар):улма- умма. Н сасả П сасả умêн хảш калаςура М сасса тухать:Иванпа- Ивампа, ςавảнпа-
ςавảмпа-ςампа, ан пыр-ам пыр. Н шảлпа клакан сасả; М,П тутапа калакан сасả. Кунта шлпа калакн сасả тутапа калакн сасả умêн тутапа калакан сасса тухать; унпа пêр сасах пулаймасть, анчах ун майлảрах пулать.
Хытả сảмахсенче хупả сасảсем хыттảн,ςемςе сảмахсенче ςемςен илтêнеςςê:
тылả-тилê, пар-пер. Кунта та епêр сасảсен аςςимильатсине куратпảр: хупả сасảсем уςả сасảсем майлảрах пулма тảрảшаςςê.
Аςςимильатси сасảсен фиςиолокинчен килет. Чêлхе оркảнêсем, калаςнả
чухне вảхт еккономине тảвас тесе, ытлашши протсес тумаςςê, пêр майлảрах пулма тảрảшаςςê. Σакảн пирки вара сассисем те пêр майлảрах тухаςςê, хảш сасảсем тата пêр майлả пулма пêтêмпех тепêр сасса тухса каяςςê- умêнчи сасả пек пулаςςê.
2. Чảваш чêлхинче вảслакан сасảпа чảшлакан сасả сảмахра пêр-пêрне ςывảх
тảма йуратмаςςê; тảрсан та, ун пеки сайра тел пулать. Σакảн пирки сảмахра С- па С, ς-па ς, Ш-па Ш пулма йуратать. Чảшлаканнисем:Ш,Ч,ς сасảсем пер- перне тиркемеςςê.
С-С: сис, сŷс, сасả, сусả-сảвảс. Σ-ς: ςиς, ςŷς, ςерςи, ςеς, ςеςке, ςŷпςе. Ш-Ш: шảршảн, шашан, шашка, шашша, шушкả, шухảш, шảршả, шêшкê,
шảши, шашкар.
Кунта сасасем пер-перинпе сасả урлả килештерсе тảраςςê. 3. Епер ку таранччен сасасем пер майла пулма тảрảшнине куртảмảр. Тата
урảхла сасả та пур-Р, вал тепер Р сасảпа йунашар тама йуратмасть, вара иккêмеш Р вырảнне Т сасả тухса ларать. Вырảна кảтартакан сыпảк чảваш чêлхинче –ра: урам-ра, пŷрт-ре, качака-ра. Анчах сảмах Р сасảпа пêтет пулсан, ра вырảнне та пулать: пасар-та, пảр-та, сảр-та,кил-те,вảрман-та.
Авалхи круςын чêлхинче тата ике Р пер сảмахра пулма та пултараймасть.
Весем Кêркури, Варвари тес вырảнне Григоли, Барбали теςςе. Чảвашсен те ун пеки пур: ерхерей тес вырảнне ерхелей теςςê.
Пер пек сасả вырảнне урảх сасса ыйтакан пулảма тиςςимильатси теςςê.
41-50
[тӳрлет]72.Темиçе хут ěçхěлěсем. Ěç темиçе хут пулнине, Ђас Ђас пулнине, майлà, йе аран аран пулнине кàтартма, ěçхěл кала, келе хушàнат:çап-çапкала, ěçле-ěç çикеле, вула- вулакала, тавлашкала, çырàнкала. Кал +а ту, туса тàр тенине тěлтерет. Вàл та алà сàмахран тухнà: Кал→ хал→ал. Хыçалти а àçтан тухни палах мар. Çав хал тийекен сàмахран кěскелсе йулнà пулмалла: хал→ал→а. Âна акà мěншěн апла шухàшлама пулат. Ěç туса тàнине, йе темиçе хут тунине кàтартма, хàш Ђух сàмаха икě хут калани тěл пулат: йере-йере çи, нарт-нарт кàвакал. Тен кал+а сыпàк та çавàн пек сàиахран пулнàскер пулě.
73.Тутарттару ěçхěлěсем.
Ђàваш Ђěлхинте тутарттару ěçхěлěсем пур. Вěсем пěр пěр ěçе тума хушнине, тума ирěксěрленине, тума май, ирěк панине пěлтереççě. Ун пек ěçхěл
Тума епěр тěрлě ěçхěл çумне ар-ер, т, тар-тер, ттар-ттер сыпàк хушатпàр.
а) Ар, ер. Тутарттару ěçхěлě тума хàш хàш, пěр татàклà,ěçхěл çумне ар, ер хушаççě: хыт-хытар, шàт-шàтар, çит-çитер, ỷк-ỳкер, куç-куçар, вил-вěлер, пиç-пěçер. е) Т. А. Е сасàпа пěтекен хàш хàш тěп ěçхěл, йе Р сасàпа пěтекенà хàшхàш ěçхěл тутарттарàва пěлтерме Т хушат: васка-васкат, çỳре-çỳрет, çěле-çěлет, лар-ларт, хàпар-хàпарт, тар-тарт, кěр-кỳрт,хàр-хàрт, хěр-хěрт, кàшкàр-кàшкàрт,хуйхà-хуйхàрт,кàвакар-кàвакарт,палàр-палàрт,çывàхар-çывàхарт. Сыпàклà ěçхěлсем Л йе Н сасàпа пěтеççě пулсан, тутарттару ěçхěлěнте Н, Л сасà пěтет, ун вырàнне Т тухса ларат: Ђěрěл-Ђěрт, хěрел-хěрт,ỳсěрěл-ỳсěрт, йакал-йакат, шурал-шурат, çěнел-çěнет, тасал-тасат, салан-салат, вàран-вàрат, аман-амант, ванн-ват.
Хушса калани. Ватàл, çутàл сàмахсенчен тутарттару ěçхěлěсем тěрěс пулмаççě: ватàт, çутàт вырàнне ватàлтар, çутàлтар теççě.
у) Тар, тер. Ěçхěл хупà сасàпа, йе И, У, Ŷ сасàпа, йе лан, лен сыпàкпа пěтет пулсан, тар, тер хушàнат: çап-çаптар,Ђěн-Ђěнтер, çыр-çыртар, ирт-ирттер, вырт-вырттар, çи-çитер, тỳ-тỳтер, çу-çутар.
Хушса калани. Антах: мàнтàрлан-мàнтàрлат, тỳрлен-тỳрлет.
ỳ) Ттар, ттер. Ку сыпàксем А, Е сасàпа пěтекен ěçхěлсем çумне хушàнаççě: калаттар, çỳреттер, кěрлеттер, пуçлаттар, çапкалаттар. Ттар, ттер сыпàк тата Р сасàпа пěтекен тутарттару ěçхěлěсем хыççàн та пулат: вěлер-вěлерттер, тутарттар, Ђěнтерттер. ы) Икě тутарттару сыпàклà ěçхěлсем: вěлертер, пултарттар,Ђěнтерттер, ларттар, салаттар, ирттерттер, турттарттар. Кун пек пур ěçхěл те пулмаст. и) Хàш ěçхěлрен тутарттару сàмахě кунта каланинтен пàртак урàхла пулат. Тěслěхсем: вěрен-вěрент; йěрке тàрàх вěрет пулмалла; тàр-тàрат,çывàр-çывàрат; типěтет; ěм-ěмěрт; хàтàлхàтар, тив-тивтер-тиверг-тиверттер, пиç-пěçер-ěçерт-пěçерттер, тàхàн-тàхàнтарт. Ар сыпàк йепле пулни çинчен 69 каланà. Тар сыпàк авал Ђàн сàмахах пулнà,ěç тенине пěлтернě, терěмěр: тар+а тыт-ěç +е тыт, тар+ла-ěçе тыт тенийех, тар+çà-ěçе тытнà çын, тар укçи-шуштàка хырçà пухнàшàн тỳдденě укçа. Т, тар сàмахран кěскелсе пулнà: Тар →та (→ту║тàв)→т. 74. Хутлà ěçхěлсем. Хутлà ěçхěлсем икě тěп пěрлешнěрен пулаççě. Хутлà ěçхěлсене хàшне уйрàм: пуççап, асту, астив, сàхсàх, кěлту, кěлкěле, хапàл ил, тěл пул, хирěç пул, тав ту, Ђỳк ту, кун кур, хěн кур.
Хутлà ěçхěлсенчен пěр йышшисем пулàшу ěçхěлěсем çинтен малалла каланà.
75.Пулàшу ěçхěлěсем.
Вырàсссен «ходить» тийекен ěçхěлне илер. Ку сàмахра «ход» тымар, И – суффикс, ТЬ-флекçи. Çак ěçхěл умне тěрлě сàмахумěсем хушсан, çěнě, урàх пěлтерěшлě сàмахсем пулаççě: заходить, входить, уходить, приходить, выходить, сходить, находить, тата ыттисем те.Çак сàмахсем пěлтерекен àплавсене Ђàвашла тěрлě тěплě сàмахпа калаççě: заходить, входить- кěр, уходить-кай, приходить- кил, восходить – çěклен, улàх; находить- туп, сходить-ан, анса кил, кайса кил. Антах хàш Ђухне сàмахумěллě сàмахсене Ђàвашла пěр сàмахпа калама ниеплеçте май килмест, темиçе сàмах каласа куçармалла пулат. Ун пек Ђух пуринтен ытла тěп ěçхěле са сыпàкпа, йе а сыпàкпа пěтекен ěçхěлтеш туса, ун çумне пулàшу ěçхěлě хушаççě: списать – çырса ил, записать-çырса хур, наесться-çисе тàран.
Йарса тыт, пàрахса кай пек ик сàмахлà ěçхěлсем схватить, покинуть пек сàмахсене антах маар, тата вěсен умěн йе хыççàн пулакан ěçсене та пěлтереççě. Апла пулсан, пулàшу ěçхěлсем Ђи кирлě ěçе кàна пěльереççě, тата ун ументи, йе хыçěнти ěçе те пěлтереççě.
Ђàваш Ђелхинте пуринтен ытла тěл пулакан пулàшу ěçхěлěсем çаксем: 1. Ан: Тумтирне кàмака çине ывàтса йарсанах, кàмаки ишěлсе анса çěре путса анте, тет. Йашка пиçсě антě- Похлебка поспела. 2. Ил: Манàн арàм пайан урай çуса илтě. Есěр ларàрха, епě пàртак çывàрса илем. Туртса ил, çавàрса ил, астуса ил. 3. Ŷк: Вырàнтан кàлараççě тесен, пěтěмпе хàраса ỳкрěм. Иçаслав хàй те Кейěве аран тарса ỳкнě. Савàнса ỳк, кайса ỳк. 4. Йар: Мěншен манна анне тěнтене çуратса йанà-ши? Çав атан амàшě ларнà Ђухне: ах! Тесе йате, тет. Епě пайан пилěк кěренкке çàкàр çисе цатàм. Пěтěм çěре Ђěтретсе йараççě. Çутса йар, авланса йар. 5. Йул: Вàш! Антах турě, курса та йулаймарàм. Ěçсе йул, кун пек тутлà есě урàх курас çук. Вилиттен çисе йулас. 6. Вырт:Йал çумěнте Мускав йатлà шыв кукàркалана кукàркалана йухса выртнà. Епě вàл килессе виçě кун кěтсе выртрàм. Шыв икке уйàрàлса выртнà. 7. Кай: Кушак çàва çисе кайнà. Епě мěскер каланине пěтěмпе манса кайрàм. Шанса кай, вилсе кай, хàраса кай, типсе кай, савàнса кай. 8. Кил: Сирěн пурàнàç пěтсе килет. Пирěн асатте ватàлса килет.Ђупса кил, кайса кил, çулса кил. 9. Кàлар: Пěр кишěре аран аран туртса кàлартàм. Кàмакана хутса кàларсан, выртса çывàртě. Çуса кàлар, вуласа кàлар. 10. Лар: Есě пирěн пата пырса ларкала. Ђěлхем пыр тěпне çыпаçса лартě. Çěр лайàх шàнса лартě. Питěрěнсе лар, питěрсе ларт, тирсе ларт. 11. Пар: Епě вěсене Хусантан килнě çырусене вуласа патàм. Кěсре хàмласа патě. Тупса пар, леçсе пар, çырса пар. 12. Пыр: Вàхàтě те ытла Ђас иртсе пынà-çке. Çуллен çул мěн пулнине йěркене çырса пынà. Тарса пыр, çисе пыр. 13. Пàрах: Çынна ним айàп çук çěртенех çиленсе пàрахма йурамаст. Есěр темěн те туса пàрахàр. Хàратса пàрах, çàварна карса пàрах. 14. Пàх: Тете Мускавран килнě çырàва вуласа пàхрě те, каласа патě. Вàл: епě пàртак шухàшласа пàхам-ха, терě. Епě Хусанта пурàнса та пàхрàм. Çулса пàх, кайса пàх, туса пàх. 15. Пěт: Хàнисем, пàртак ларсассàн, саланса пěтнě. Темěн те пěр каласа пěтертě. Çунса пěт, кайса пěт, çырса пěтер, хàратса пěтер. 16. Çит: Лешě пěтěмпех çиленсе çитрě, тет, ун çине. Вàл манна мàшкàласа пěтěмпех çилентерсе çитертě те, епě йěрессех çитрěм. Хàваласа çит, вěренсе çит, илсе çитер. 17. Çỳре: Мěн хыпса çỳретěн кунта? Тухсан та, кěрсен те, алàка хупса çỳре. Âçта кирлě унта выртса çỳрет. Вěçсе çỳре, пуçтарса çỳре. 18. Тàр: Вàл àна çуллен хěрěх пин тенкě парса тàма пулнà. Тавара епěр урàх çěртен илсе тàрàпàр. Сиксе тàр, Ђěрěлсе тàр, йàлтàртатса тàр. 19. Тàран: Çисе тàрансан, упи çывàрса кайрě, тет. Пайан çывàрса тàрантàн-а? Мàшкàласа тàран. 20. Хур:Çил тухиттен, акса хурас пулат. Çырса хур, йантàласа хур. Ěç темиçе хут пулнине кàтартма а, е сыпàклà ěçхěлтеше иккěлетеççě: Вěçен кайàксем çырман пěр хěрринтен тепěр хěррине вěçе вěçе ỳкнě. Сисмен хутра пулакан ěçе кàтартнà Ђух иккěлетмеççě:Йара пар! Ан кайа пар!- И не думай ехать! Вàл çаран çине кěре ан хур: пěтрěн вара – Не вздумай пойти на эти луга, погибнешь. Тěп ěçхěл пулàшу ěçхěл хàш Ђух кěлеткийě пекех пулат: Савàннипе пěртте туйман, хěвел каçалана кайнà тàнà. Шàнкàрта илет те, перет Ђикет кàсйине. Лаптàк мунта тàррине Тапрě тухрě вěлтěрен; Пирен йысна пулассине Тапрě тухнě мàн сухал.
Кàтартуллà тайàм. 76. Хальхи вàхàт. Пěреллě хисеп. 1. Лар-а-т-àп вул-а-т-àп 2. Лар-а-т-àн вул-а-т-àн 3.Лар-а-т вул-а-т.
Нумайлà хисеп.
1. Лар-а-т-п-àр вул-а-т-п-àр 2. Лар-а-т-àр вул-а-т-àр 3. Лар-а-ç-ç-ě вул-а-ç-ç-ě. Хушса калани: Уçà сасàсен килěшěвě тàрàх,çемçе сàмахсенте А сыпàк вырàнне Е; àп, àн, пàр,àр, вырàнне ěп, ěн, пěр, ěр пулат. Çавàнпа епěр хàш Ђух тěслěх-хàшне те пулин пěрне илетпěр. Тепěрне ахалех астуса тàратпàр. 1.Халхи вàхàтра малтан сàмах тěпě çумне А хушàнат. Сàмах тěпě А йе сасàпа пěтет пулсан, çав А йе Е сасà тухса ỳкет. Сàмах тěпě У сасàпа пěтет пулсан, вàл àв пулат: тàв-а-тàп; И сасàпа пěтет пулсан, Й хушàнат: çи-й-е-т-ěп. 2.Т-халхи вàхàта пěлтерекен сыпàк. Вàл тàр сàмахран кěскелсе йулнàскер. Нумайлà хисепре 3-ш сàпатра Т сасà Ç сасà пулат. 3.Âп-епě, àн-есě, ě-вàл тени; кун çинтен 61 каланà. Пěреллě хисепре 3-ш сàпатра «ларатě, вулаě» кирлě мěн, антах хàш калаçура Ě сасà тухса ỳкет, çапах пěтěмпех çухалмаст, хàй умěнти Т сасса çемçетсе хàварат. Хàш калаçура тата калат вырàнне калап теççě. 4.Нумайлà хисепри 1-шпе сàпатри àр нумайа пěлтерекен сыпàк. 5. Нумайлà хисепри 2-шпе сàпатра сàпат сыпàкě çук: ларат-àн-àр йе ларат-с-àр вырàнне ларат-àр теççě. 6. Нумайлà хисепри 3-шпе сàпатри иккěмěш Ç нумайлà хиспе пěлтерекен сыпàк. Вàл кěскелнеСем. Çапла вара, халти Ђàваш Ђěлхипе каласан, ларатàп тени «лара-тàр-епě» тени пулат, лараççě тени «лара-тàр-нумай- вàл» тени пулат, тата ыттисем те. 7. Кунта кỳнě тěслěхсем туллии кěлеткеллисем. Вěсене нумайěшě хàш Ђух кěскетсе «ларап, ларан, лараç» теççě. 8.Нумай калаçура «кайатпàр, вулатпàр» вырàнне кайаппàр, вулаппàр, теççě; кайатàр, вулатàр вырàнне «кайаппàр, вулаппàр, теççě; Т сасса иккěлетеççě.
77.халхи вàхàтàн çуклàх кěлетки.
1.Вула-мас-т-àп вула-мас-т-п-àр 2.Вула-мас-т-àн вула-мас-т-àр 3.Вула-мас-т вула-маç-ç-ě
1.Çуклàх кěлетки тума, сàмах тěпěпе халхи вàхàт сыпàкě хушшине масс кỳртсе лартаççě. 2.Нумайла хисепре 3-ш сàпатра, сàмах пулàвě тàрàх, «вула-мас-т-ç-ě» кирлě мěн. Антах хупà сасàсем йунашар тàма йуратманран, Т сасà тухса ỳкет;С сасà, Ç сасàпа вунашар тàнàран, Ç сасса тухат. 3.Пěреллě хисепри 3-ш сàпат вěçне тěрлě калаçура тата урàхла та калаççě: вуламаçт, вуламаст, вуламас теççě.
78.Пулас вàхàт. Пěрелле хисеп.
1.Лар-àп вул-àп 2.Лар-àн вул-àн 3.Лар-ě вул-ě
Нумайлà хисеп. 1.Лар-àп-àр вул-àп-àр 2.Лар-àр вул-àр 3.Лар-ě-ç вул-ě-ç. 1. Пулас вàхàт тума, сàмах тěпě çумне сàпата пěлтерекен сыпàксене, тата нумайлà хисепре 1-шпе 2-шпе сàпатра àр, 3-ш сàпатра ç хушмалла. 2.Сàмах тěпě А, Е сасàпа пěтет пулсан, çав А, Е сасà тухса ỳкет: вула-àп, çỳре-ěп вырàнне вулàп, çурěп теççě. 3.Нумайлà хисепре 2-ш сàпат сыпàкě тухса ỳкнě: вул-àр. 4. Пулас вàхàтàн вàхàтне пěлтерекен сыпàкě çук. 5. Çуклàх келетки тума сàмах тěпěпе сàпат сыпàкесем хушшине М кỳртсе лартаççě:м←ма←мас║мар. 1.Лар-м-àп лар-м-àп-àр 2.Лар-м-àн лар-м-àр 3.Лар-м-ě лар-м-ě-ç. 79.Халхи вàхàтпа пулас вàхàта хàçан калаççě. Ђàваш Ђěлхинче, хàçан калани йентен пàхсан, халхи вàхàтпа пулас вàхàт хушши пысàк мар.халхи вàхàта пуринтен ытла акà хàçан калаççě: а) Калакан ěç халě, калана Ђух, пулат пулсан: Âйхà килет, вырàн сар. Вàл каллех укçа ыйтма килет. Мěн тàватан унпа, тилě тус? е) Калакан ěç пулмаст пулсан та, антах вàл калаканни хал пулакан пек курàнат пулсан: Çеçен хирте туман урапа кусат. Катака таки тухат тет те, сурàх таки тěл пулат, тет. Кайаççě тет кěсем иккěшě пěрле. у) Йалан, пěрмай пулакан ěç çинтен каланà Ђух: Çумàр çула çàват. Ěçлекен выçà вилмест.Йалан àспа çỳресен, йалти ватà йатламаст. ỳ) Пулас ěç пуласси çинчен иккěленỳ çук пулсан, пулатех пек туйàнат пулсан: Епě ыран хулана кайатàп. Епě кунта пурàнмастàп, таратàп. Апла пулсан, тепěр уйàхран пурте вилетпěр, пурàнайас çук. Микулай, ěçетпěр-и? Ěçетпěр ěнтě. Сàмавар Ђас вěрет-и? Çапла вара Ђàваш Ђěлхинче халхи вàхàт кěлеткине халě пулакан ěçсем çинтен каланà Ђух антах мар, пулас ěçсем çинтен каланà Ђух та калаççě. Сайрарах тата, йумахсенте мěнсенте, иртнě ěçсем çинтен те калаççě. Пулас вàвàт кěлеткине пулас ěç пулассине пěтěмпех ěненмен Ђух, пулě – ши тесе шухашланě Ђух калаçç. Кирлě пулсан, хамах çырса парàп. Телей пулсан сывах çавàрàнса килеп-ха. Кайасси кайан та, укçу çитеймě-çке, ха. Ухмах тем те калě. Кěнеке вулàр, вуласан тем те пěлěр. Кàшт та парайман –ши вара? Калаçу хàватлàхě тàрàх Ђàваш Ђěлхинте туллии кěлеткепе кěске кěлетке ылмашса пыраççě. Халхи вàхàтпа пулас вàхàт çавàн пек кěлеткесем: халхи вàхàт-тулли вàхàт, пулас вàхàт-тулли мар вàхàт: унàн вàхàта пěлтерекен сыпàк çук.
80.Курса иртнě вàхàт.
Пěрелле хисеп.
1.Вула-р-àм пиç-р-ěм лар-т-àм
2.Вула-р-àн пиç-р-ěн лар-т-àн
3.Вула-р-ě пиç-р-ě лар-Ђ-ě
Нумайлà хисеп.
1.Вула-р –àм-àр пиç-р-ěм-ěр лар-т-àм-àр
2.Вула-р-àр пиç-р-ěр лар-т-àр
3.Вула-р-ě-ç пиç-р-ě-ç лар-Ђ-ě-ç
1.Курса иртрě вàхàта пěлтерекен сыпàк Р. Вàл сàмах тěпěпе сàпат сыпàкěсем хушшине кěрсе ларат.Н, Л, Р сасà хыççàн Р вырàнне Т пулат. Виççěмěш сàпатра вàл Ђ сасса тухат.
2. Çуклàх кěлеткинте сàмах тěпе хыççàн мА, ме кěрсе ларат.
1. Вула-ма-р-àм вула-ма-р-àм-àр
2.Вула-ма-р-àн вула-ма-р-ар
3.Вула –ма-р-ě вула-ма-р-ě-ç.
3. Лар-т-àм, канн-Ђ-ě, кил-т-ěм-ěр. Кунта Р вырàнне Т. халě çуклàх кěлеткине мА, ме сыпàксене кỳртсе лартар. Вара: лар-ма-р-àм, канн-ма-р-ě, кил-ме-р-ěм-ěр пулат: Т вырàнне Р хàй тухса ларат. Мěншěн-ши вàл? Мěншěн тесен халě вàхàт сыпàкě Н.Л.Р хыççàн мар, А, Е хыççàн. Тата тепěр тěслěх илер. Лар-т-àм сàмахра вàхàт сыпàкě. 4.Халхи Ђěлхе йентен пàхсан, курса иртнě вàхàта пěлтерекен сыпàк –Р, Т ун вырàнне пулаканни кàна. Тěрěксен Ђěлхинте те курса иртнě вàхàта пěлтерекен сыпàк т йе д. Çавàнпа хàш вěренỳçěсем Ђàвашсен те ěлěк курса иртнě вàхàта пелтерекен сыпàк Т пулна пулмалла, теççě. Çапла шухàшлама тата тепěр май пур: халхи Ђàваш Ђěлхи И сасса йуратакан Ђěлхе, Ђàвашàн Р вырàнне ытти тěрěк Ђěлхисенте йе Т, йе З, С; йе Й пулат. Çапла шухàшласан вара, Т сасàпа Р сасà пěр пěринпе ылмашакан сасàсем пулаççě. Çапла пулсан, иртнě вàхàта пěлтерекен Т та тàр сàмахранах кěскелсе йулнàскер. Тахçанах-ěлěк, авал етем халхи вàхàтпа иртнě вàхàта уйàрман, тàр сàмах пур тенине те пулте, пулнà тенине те пěлтернě. Р уйрàм сасà пулсан, вàл «лар» сàмаха çывàх сàмахран пулнà. 51-60 Страницы50-57 4. Шǎлпа калаканнисем: Р||С, Р||Т, Р ||Ш, Ш||Л. 5. Шǎ лпа калакан уйхав сасǎсем, тата Й: Р|| Л|| Й; Л||Н. 6. Тутапа калаканнисем: В||М||П. 7 Самсапа калаканнисем: Н||М.
Тата хǎш тěслěхсем :
1. Алǎ- алǎ пайě , алǎ мěн туни (192§): сал-т, сул, сил-ле, сыл(+тǎм), сул(+ахай), çǎл, сыр, чар, чěр, чыш, чых, чик.
2 Алǎран-пар, йǎхран пулнǎ сǎмахсем: пар, пер, пǎр, пěр, пǎр+ах, пур, пул, мар(çук тени), пуç+тар, пух. 3. Шыв е шывпа мěн туни: чух-е, чак, тǎк, хух, юх. 4. Шыв таврашě: шур, (шыв), çǎл, çул (куçуль,), сǎр-а, Сǎр. 5. Сǎмах, юмах. 6. Кал-а- ккран пулнисем: кал-а, кěл-ě, кул, кěр-ле, шар-ла, юр-а, йěр. 7. Йапалапа унǎн ěçě: куç—кур; шǎл—кǎш+ла; 8. Çул таврашě: çул-ти, тǎр, тǎр-ǎ, тǎр-и. Çав йышшисемех, тепěр кǎкран пулнисем: тěмеске, юпа, купа, капан, хǎпар. 9 Турǎ йышě: кěпе, тупа (тупа ту), кир(е)-мет, шер(е)мег, хай(а)мат, сар(а)мат (кěперри), ул-пут. (Вырасла господь самах та çак йышранах), 10.Кǎтартулла ылмашсем: ап-ла, кап-ла, çап-ла, йеп-ле; тата: йап-ала. _ Малти §-сенчен, тата çакǎнта куне тěслěхсент, акǎ мěн курǎнать: а) Йаланах мар пулсан та, çапах -та час та часах пěр пěринпе физиологи енěпе пěр майлǎ сасǎсем ылмашаççě. е) Çакǎнта куне ылмашусем хашě хальхи чǎваш чěлхинче сайра тěл пулаççě, е пулмаççě те. Пулсан та, вěсене авалах пулса юлнǎ самахсенче кǎна куратпǎр. у) Ылмашусем мěнле сасǎ мěнле сасǎран тухса пынине те катартаççě. Чěлхе палеонтологиě вěрентнě тǎрǎх, малтан темěнле уйарма çук хутǎш сасǎсем пулнǎ: ч(Т,Ç) Д,Ж, Ц (ТС), тата ыттисем те çавǎн пеккисем. Кайран вěечен халě уйрǎм калакан сасǎсем тухса кайнǎ. Çавǎн пирки епěр ч|| т, ч|| ш, т || ш ылмашнине, тата ытти ылмашусене те куратпǎр. (Анчах ку кěнекере мěнле сасǎ мěнле сасǎран тухнине теплěн каламан, хǎш хǎш тěслěхсене асаннǎ кǎна. у) Сасǎсен мǎшǎрлахěсем, аççими-чатсийёсем чěлхе хǎй ěçне еккономлǎ тума тǎрǎшнǎран килет, терěмěр. Сасǎсен ылмашěвěнче епěр чёлхенён тепёр тěп туртǎмне куратпǎр: ǎнлавсем, шухǎшсем тифферентсиленнипе, вал пěр сǎмахах, пěр сассах темиçе майлǎ каланипе усǎ курать—пěр сǎмахран темиçе сǎмах пулнипе темиçе тěрлě ǎнлава пěлтерет, шухǎшсене татарах, уçǎрах, кǎтартарах калать.
55 §. Пусǎм.
Хушса калани. Татǎкра вǎрǎм уçǎ (А, Е, У,У , Ы, И) сасǎ пулсан, ǎна вǎрǎм татǎк теççě, кске уçǎ (А, Ё) сасǎ пулсан, ǎна кěске татǎк теççĕ. Ти—мěр: кунта ти вăрăм татăк пулать, мěн кĕске татăк пулать. Чăваш чěлхинче сăмахсенче пусǎм тǎвас тěлěшпе хайне правěлсем пур. Вĕсем ак çаксем. 1. Сǎмах вǎрǎм татǎклă пулсан, пусăм юлашки татǎкра пулать: суре, итлекелě, кала, каласан, каламасан, каламасанах. Пусǎма пуринчен ытла сăмах тĕпĕнче тĕрĕс каламалла : лаша, кала, ĕне теме нихçан та юрамасть . Сыпăкра пусăм тěрěсех пулмасан та, вăл хăлхана хытах касмасть: лашапа, ачасем тесен те. 2. Сăмахра хаш татакě ваăрăм, хăш татакě кěске пулсан, пусăм юлашки вăрăм татăкра пулать: сăра, хăта, хурлăхан, ларăр, ларапăр, кушакан, ĕçлерĕмĕр, хатĕрлеттĕмĕр, хатĕрлеттĕмĕр. 3. Сăмахра пур татакě те кěски пулсан, nycă, малтанхи татăкра тăваççĕ: кĕмĕл, тăтăмар.
Анатри чăвашсен пусăм йаланпа пěрех юлашкн татăкра пулат. Тури чăвашсен самахан юлашки вăрăм татакěнче пулат; кěске татăкла сăмахра малтанхи татăкĕнче пулать.
Халě вырăсла пусăмпа чăвашла пусăма танлаштарса пăхар. Вырăс сăмахěсенче пусăмла сассă каланă чух, инттонацси çěкленет, саса туллинěн, тата пусамсăр сасасенчe вăрам илтěнет. Пусамсăр сасасем кěскенěн илтěннеççě, тата таса илтёнмеççě. Тěслěхе А сасаллă самахсем илер те, сăнаса пăхар: парта, карандаш, подумал. çак самахсентче пусамла А кăна таса илтěнет. КА, МАЛ, ТА татакри А чăвашла А пек илтĕнет. Пусамла саса тата вырăс чĕхинче самахри ытти уçа сасасене хайне туртантарса вайсарлатса тăрать: сапоги—сăпаги, подумайте—падумайтě. Халě чăваш самахěнчи А сасасене санаса пăхар, таракан самаха илер. Кунта виçĕ А. Калаçури пусамсенчен пуринчен ытла Шупашкар уйесĕнтчи Моклашка йал тарахĕнчи пусăм паллă тăрат; вал вырасли пекех вайла илтĕнет, юлашки татак умение пулат, самах майлашĕвĕсенче хыçĕнчи А, Е сасса вайсарлатса А, Е, тăват, е кăларса та парахат. Чăваш чěлхин морфологиě. 56 §. Чăваш чěлхин сăмахěсен пулăвě. Пулă, куç, ут, çыр, кил, ил сăмахсене, тата пулă-çă, куç-лăх, ут-ăм, çыр-ан, ил-тер самахсене илер. Малтанхи самахсем хайсем тěп самахсем, вěсем нимěнле сăмахран та пулман; кйранхи самахсем малтанхи самахсентчен тĕрлĕ сыпăксем хушăннаран пулнă. Кун пек самахсене сыпăкла самах теççĕ; малтанхисене mĕn самах, е сыпăксăр сăмах теççĕ. Сыпаксем тĕп çумне йěркипе, кашни хай выранне тăрса сыпанса пыраççĕ. Ăна кěретенех курма çак сăмахсене илер:
1- Пус 2. Пул
Пус-ăм Пул-ě Пус-ăм-ри